Kamienny Zamek w Kazimierzu Dolnym usytuowany na terenie Kazimierskiego Parku krajobrazowego to jeden z najcenniejszych obiektów w kraju. Dowodem tego jest m.in. uznanie go od 08.09.1994 roku wraz ze wzgórzem za Pomnik Historii. Zamek wybudowano w połowie XIV wieku na polecenie króla Kazimierza Wielkiego. Niestety do naszych czasów zachowały się jedynie ruiny. Na przestrzeni wieków największe zniszczenia dokonały kolejno: pożar podczas Potopu Szwedzkiego w 1657 r., następnie działania podczas wojny Północnej 1707–1714, kolejne zniszczenia podczas wojny polsko-rosyjskiej w 1792 r. i wreszcie wysadzenie wieży zachodniej przez Austriaków w 1809 r.

Zamek był wielokrotnie remontowany, także w latach współczesnych. Jednak największe prace pod hasłem „Rewaloryzacja i zagospodarowanie zespołu zamkowego w Kazimierzu Dolnym” nastąpiły w latach 2010–2013. Początkowo w zamierzeniu miały to być prace z niewielką ingerencją dla zachowania tzw. „trwałej ruiny”. Stan murów okazał się być tak zły, że część ścian kurtynowych i działowych należało w praktyce rozebrać i od nowa zrekonstruować. Pace na dużą skalę remontowo- konserwatorską prowadziło konsorcjum firm Renova i Candelux z Warszawy oraz Budowa Łowicz z Łowicza.

Aktywny udział szczególnie w doborze technologii zapraw brała także firma Hufgard Optolith.

Ostateczny zakres i rodzaj prac wymagały w pierwszej kolejności doboru właściwych zapraw murarskich do rekonstrukcji murów. Pierwotnie zamek wybudowano z miejscowego łamanego kamienia wapiennego tzw. wapniaka kaźmierskiego na zaprawach wapiennych z dodatkami mielonej cegły i węgla drzewnego. Jedną z przyczyn zniszczeń murów, w szczególności ich lica, były stosowane zbyt mocne i za szczelne zaprawy cementowe, które powodowały miejscowe zawilgocenie, a nawet odspojenie powstałej szczelnej skorupy od słabszych podłoży. Skala zniszczeń była tak duża, iż szacunkowa ilość potrzebnych zapraw mogła wynosić nawet setki ton. Dlatego tak ważne było dobranie materiału o odpowiednich właściwościach fizyko-chemicznych spójnych z oryginalną zaprawą.

Zgodnie z badaniami przy obiekcie oraz zasadami konserwatorskimi materiał wbudowywany w strukturę muru musi przede wszystkim zachowywać szybki transport kapilarny wody, by nie tworzyć szkodliwych szczelnych mostków. Wytyczne te opracowano już w latach 90. podczas badań w Instytucie Zabytkoznawstwa na UMK w Toruniu i od tego czasu stosowane są jako podstawowy wymóg podczas prac renowacyjnych. Warto jednak zwrócić uwagę, iż w praktyce najczęściej bierze się je pod uwagę jedynie w odniesieniu do spoin. Jednak to zaprawa murarska stanowi większą część w przekroju muru i przy tak dużej skali wprowadzenia materiału w strukturę muru, to przede wszystkim zaprawa murarska powinna mieć odpowiednie cechy. Częstym błędem wykonawczym jest też zakładanie, iż przy murach kamiennych mamy do czynienia z materiałem o niskiej nasiąkliwości, więc nie ma potrzeby stosowania przepuszczalnych zapraw. Tyle że mury wznoszone były na porowatych, chłonnych zaprawach wapiennych, stąd to one, a nie kamień stanowią odniesienie dla doboru zapraw renowacyjnych. Uwzględniając powyższe wymagania wspólnie z wykonawcą prac, firma Hufgard-Optolith zaproponowała gotową zaprawę fabryczną Optosan TrassMörtel, opartą o spoiwo wapienne z trassem, czyli tufem wulkanicznym. Już od wielu lat na większości obiektów zabytkowych z powodzeniem stosowane są zaprawy wapienno-trassowe. Ogromna liczba udanych realizacji na przestrzeni ponad 20 lat była też argumentem w jej zastosowaniu. Zaprawy wapienno-trassowe są też jednymi z nielicznych, które mają szczegółową dokumentację badawczą w laboratoriach konserwatorskich, stąd też częste ich zalecanie na takich obiektach. Optosan TrassMörtel został opracowany w laboratorium Hufgard-Optolith właśnie z uwzględnieniem wytycznych UMK, dzięki temu posiada wiele cech wyróżniających go od tradycyjnych zapraw:
• wiąże hydraulicznie dzięki zastosowaniu wapna z trassem reńskim,
• posiada obniżoną wytrzymałość mechaniczną dopasowaną do słabszych podłoży, ok. 5–6MPa,
• cechuje się wysoką porowatością i niezwykle szybkim transportem kapilarnym wody,
• znacznie zmniejsza ryzyko powstawania zabieleń oraz korozji zaprawy przez wyługiwanie wapna dzięki dodatkom trassu, który wiąże i stabilizuje rozpuszczalne wapno,
• nie zawiera szkodliwych związków soli budowlanych,
• posiada wysoką plastyczność i stosunkowo szybki czas wiązania oraz nie zabrudza lica muru.

Zamek w Kazimierzu Dolnym jest doskonałym przykładem zastosowania Optosan TrassMörtel jako zaprawy murarskiej z odrębnym spoinowaniem. To powszechna obecnie technika i tak też prowadzono renowacje na wielu innych elewacjach, jak np. na zamku w Będzinie czy murach Opactwa w Tyńcu. Jednak przy murach kamiennych ze względu na duże szerokości i głębokości spoin, bliższe pierwotnemu sposobowi pracy jest jednoczesne murowanie i spoinowanie tą samą zaprawą. W takiej technice, obok wymaganych konkretnych cech fizykochemicznych, dochodzi też konieczny dobór właściwej kolorystyki zaprawy. Dlatego Optosan TrassMörtel może być również fabrycznie przygotowany na jaśniejszej bazie w wybranym kolorze. Tak przygotowany może wówczas służyć do prac licowych przy jednoczesnym murowaniu ze spoinowaniem, uzyskując żądany kolor i frakcję kruszyw. Przykładem zastosowania Optosan TrassMörtel jako barwionej zaprawy murarsko-spoinowej jest rekonstrukcja i renowacja murów rycerskiego zamku w Smoleniu na Śląsku.

Robert Koprowicz
Menadżer Produktu ds. Renowacje
Dyplomowany Konserwator
i Restaurator Dzieł Sztuki