Kamienny Zamek w Kazimierzu Dolnym usytuowany na terenie Kazimierskiego Parku krajobrazowego to jeden z najcenniejszych obiektów w kraju. Dowodem tego jest m.in. uznanie go od 08.09.1994 roku wraz ze wzgórzem za Pomnik Historii. Zamek wybudowano w połowie XIV wieku na polecenie króla Kazimierza Wielkiego. Niestety do naszych czasów zachowały się jedynie ruiny. Na przestrzeni wieków największe zniszczenia dokonały kolejno: pożar podczas Potopu Szwedzkiego w 1657 r., następnie działania podczas wojny Północnej 1707–1714, kolejne zniszczenia podczas wojny polsko-rosyjskiej w 1792 r. i wreszcie wysadzenie wieży zachodniej przez Austriaków w 1809 r.
Zamek był wielokrotnie remontowany, także w latach współczesnych. Jednak największe prace pod hasłem „Rewaloryzacja i zagospodarowanie zespołu zamkowego w Kazimierzu Dolnym” nastąpiły w latach 2010–2013. Początkowo w zamierzeniu miały to być prace z niewielką ingerencją dla zachowania tzw. „trwałej ruiny”. Stan murów okazał się być tak zły, że część ścian kurtynowych i działowych należało w praktyce rozebrać i od nowa zrekonstruować. Pace na dużą skalę remontowo- konserwatorską prowadziło konsorcjum firm Renova i Candelux z Warszawy oraz Budowa Łowicz z Łowicza.
Aktywny udział szczególnie w doborze technologii zapraw brała także firma Hufgard Optolith.
Ostateczny zakres i rodzaj prac wymagały w pierwszej kolejności doboru właściwych zapraw murarskich do rekonstrukcji murów. Pierwotnie zamek wybudowano z miejscowego łamanego kamienia wapiennego tzw. wapniaka kaźmierskiego na zaprawach wapiennych z dodatkami mielonej cegły i węgla drzewnego. Jedną z przyczyn zniszczeń murów, w szczególności ich lica, były stosowane zbyt mocne i za szczelne zaprawy cementowe, które powodowały miejscowe zawilgocenie, a nawet odspojenie powstałej szczelnej skorupy od słabszych podłoży. Skala zniszczeń była tak duża, iż szacunkowa ilość potrzebnych zapraw mogła wynosić nawet setki ton. Dlatego tak ważne było dobranie materiału o odpowiednich właściwościach fizyko-chemicznych spójnych z oryginalną zaprawą.
Zgodnie z badaniami przy obiekcie oraz zasadami konserwatorskimi materiał wbudowywany w strukturę muru musi przede wszystkim zachowywać szybki transport kapilarny wody, by nie tworzyć szkodliwych szczelnych mostków. Wytyczne te opracowano już w latach 90. podczas badań w Instytucie Zabytkoznawstwa na UMK w Toruniu i od tego czasu stosowane są jako podstawowy wymóg podczas prac renowacyjnych. Warto jednak zwrócić uwagę, iż w praktyce najczęściej bierze się je pod uwagę jedynie w odniesieniu do spoin. Jednak to zaprawa murarska stanowi większą część w przekroju muru i przy tak dużej skali wprowadzenia materiału w strukturę muru, to przede wszystkim zaprawa murarska powinna mieć odpowiednie cechy. Częstym błędem wykonawczym jest też zakładanie, iż przy murach kamiennych mamy do czynienia z materiałem o niskiej nasiąkliwości, więc nie ma potrzeby stosowania przepuszczalnych zapraw. Tyle że mury wznoszone były na porowatych, chłonnych zaprawach wapiennych, stąd to one, a nie kamień stanowią odniesienie dla doboru zapraw renowacyjnych. Uwzględniając powyższe wymagania wspólnie z wykonawcą prac, firma Hufgard-Optolith zaproponowała gotową zaprawę fabryczną Optosan TrassMörtel, opartą o spoiwo wapienne z trassem, czyli tufem wulkanicznym. Już od wielu lat na większości obiektów zabytkowych z powodzeniem stosowane są zaprawy wapienno-trassowe. Ogromna liczba udanych realizacji na przestrzeni ponad 20 lat była też argumentem w jej zastosowaniu. Zaprawy wapienno-trassowe są też jednymi z nielicznych, które mają szczegółową dokumentację badawczą w laboratoriach konserwatorskich, stąd też częste ich zalecanie na takich obiektach. Optosan TrassMörtel został opracowany w laboratorium Hufgard-Optolith właśnie z uwzględnieniem wytycznych UMK, dzięki temu posiada wiele cech wyróżniających go od tradycyjnych zapraw:
• wiąże hydraulicznie dzięki zastosowaniu wapna z trassem reńskim,
• posiada obniżoną wytrzymałość mechaniczną dopasowaną do słabszych podłoży, ok. 5–6MPa,
• cechuje się wysoką porowatością i niezwykle szybkim transportem kapilarnym wody,
• znacznie zmniejsza ryzyko powstawania zabieleń oraz korozji zaprawy przez wyługiwanie wapna dzięki dodatkom trassu, który wiąże i stabilizuje rozpuszczalne wapno,
• nie zawiera szkodliwych związków soli budowlanych,
• posiada wysoką plastyczność i stosunkowo szybki czas wiązania oraz nie zabrudza lica muru.
Zamek w Kazimierzu Dolnym jest doskonałym przykładem zastosowania Optosan TrassMörtel jako zaprawy murarskiej z odrębnym spoinowaniem. To powszechna obecnie technika i tak też prowadzono renowacje na wielu innych elewacjach, jak np. na zamku w Będzinie czy murach Opactwa w Tyńcu. Jednak przy murach kamiennych ze względu na duże szerokości i głębokości spoin, bliższe pierwotnemu sposobowi pracy jest jednoczesne murowanie i spoinowanie tą samą zaprawą. W takiej technice, obok wymaganych konkretnych cech fizykochemicznych, dochodzi też konieczny dobór właściwej kolorystyki zaprawy. Dlatego Optosan TrassMörtel może być również fabrycznie przygotowany na jaśniejszej bazie w wybranym kolorze. Tak przygotowany może wówczas służyć do prac licowych przy jednoczesnym murowaniu ze spoinowaniem, uzyskując żądany kolor i frakcję kruszyw. Przykładem zastosowania Optosan TrassMörtel jako barwionej zaprawy murarsko-spoinowej jest rekonstrukcja i renowacja murów rycerskiego zamku w Smoleniu na Śląsku.
Robert Koprowicz
Menadżer Produktu ds. Renowacje
Dyplomowany Konserwator
i Restaurator Dzieł Sztuki
Poznań
70-lecie Miejskiego Konserwatora Zabytków w Poznaniu
Konserwacja Sali Sesyjnej Urzędu Miasta Poznania
Rewaloryzacja Starego Rynku
Renowacje zabytkowych budynków
Park Kulturowy Stare Miasto
Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski
Mecenas Kultury Miasta Krakowa
Nagroda "Złotego Pióra"
Złoty Krzyż Zasługi