Położona na wzgórzu, poniżej ruin zamku, w otoczeniu krajobrazu wyjątkowej magii, jako jeden z najczęściej malowanych i fotografowanych zabytków w naszym kraju, fara w Kazimierzu Dolnym jest najstarszą świątynią w mieście. W latach 2010–12 w ramach programu „Kazimierz Dolny oraz wybrane zespoły zabytkowe Powiśla Lubelskiego. Renowacja i ochrona dziedzictwa”, przeprowadzone zostały w jej wnętrzu, na elewacjach i w otoczeniu szeroko zakrojone prace konserwatorskie.

Pierwszą informację o istnieniu świątyni datuje się na lata 1325–28. Z tego czasu pochodzi bowiem pierwsza wzmianka o płaceniu przez parafię tzw. świętopietrza. Na przełomie XIV i XV wieku znacznie mniejszy od obecnego kościół wykonany z miejscowego kamienia wapiennego, został przebudowany poprzez powiększenie nawy oraz dobudowę wieży od strony zachodniej. W 1561 roku świątynia znacząco ucierpiała podczas pożaru miasta, a jej odbudowę rozpoczęto dopiero w latach 1586– 1591. Jednak spójny charakter łączący poszczególne style nadał świątyni dopiero kolejny etap odbudowy w latach 1610– 13 pod kierownictwem lubelskiego cechmistrza pochodzenia włoskiego Jakuba Balina. Gotycka bryła zyskała renesansowy blask, a fara w Kazimierzu Dolnym stała się wzorcem zarówno dla odnawianych kościołów gotyckich, jak i nowo powstających obiektów sakralnych Lubelszczyzny, wnosząc ponadprzeciętny wkład w ukształtowanie unikalnego typu architektonicznego – „renesansu lubelskiego”. Stąd też nadrzędnym celem, który przyświecał wykonawcom omówionych poniżej prac konserwatorskich w latach 2010–12, była próba przywrócenia świątyni renesansowych walorów z XVII w., tzn. po przebudowie „balinowskiej”, w sensie kolorystyki elewacji i wnętrza współgrającej z formą i funkcją obiektu.

Zakres wykonanych prac obejmował kompleksową konserwację wystroju sztukatorskiego nawy głównej, prezbiterium, zakrystii oraz kaplic Borkowskich, Górskich i Różańcowej (zwanej Królewską) wraz z supraportą, a także zewnętrznych elewacji z wystrojem sztukatorskim kaplicy Górskich, portalu głównego wejściowego oraz polichromii w glifie wejścia na chór. Przystępując do prac, wykonawcy mieli świadomość, że w wyniku przeprowadzanych na przestrzeni lat wielu remontów i renowacji mogły nie zachować się przekonujące ślady oryginalnych wypraw i warstw barwnych wystarczającychdo realizacji założenia. Odsłaniane ślady mogły pochodzić z różnych etapów remontów, a co za tym idzie, nie dawać pewności, że jest to warstwa malarska z czasów powstania renesansowego kościoła. Szczęśliwie dla obiektu i założeń wykonawców w odkrytych najstarszych warstwach malarskich zidentyfikowany został poprzez badania laboratoryjne tak zwany pigment datujący, jakim jest smalta. Jest to pigment otrzymywany z niebieskiego szkliwa zabarwionego związkami kobaltu. Stosowany w Europie w XVI i XVII w., wyparty w XVIII w. z palety malarskiej przez błękit pruski. Ten niebieski pigment odnaleziono m.in. na sztukateriach elewacji kaplicy  Górskich, na gzymsie koronującym fary, na plakietach i wysklepkach nawy głównej i prezbiterium, na sklepieniu kaplicy Górskich i polichromiach grupy rzeźbiarskiej supraporty. Odkrycie to ukierunkowało dalsze prace koncepcyjne podbudowane wynikami badań pigmentów tej samej warstwy historycznej. Określenie kolejnych pigmentów umożliwiło stworzenie prawdopodobnego, wielobarwnego wystroju całości wnętrza i elewacji. Realizację wstępnego założenia poprzedzały wielomiesięczne prace konserwatorskie obejmujące oczyszczanie z nawarstwień i przemalowań form sztukatorskich i rzeźbiarskich, wzmacnianie zachowanej oryginalnej struktury, uzupełnianie ubytków materiałami najbardziej zbliżonymi do oryginału, opracowanie powierzchni oraz nałożenie warstw końcowych malarskich i pozłotniczych.

Największym wyzwaniem pod względem technicznym i technologicznym był wystrój sztukatorski elewacji zewnętrznych kaplicy Górskich. Bardzo zły stan techniczny, zaawansowany stopień destrukcji przyspieszony przez użycie przy poprzednich pracach nieodpowiednich materiałów, stwarzały poważne problemy konserwatorskie. Po usunięciu wtórnych uzupełnień okazało się, że zakres wcześniejszych rekonstrukcji jest bardzo rozległy, zwłaszcza od strony zachodniej. Zachowane oryginalne fragmenty sztukaterii pozwoliły zrekonstruować wystrój sztukatorski w najbardziej prawdopodobnej formie, w materiałach nawiązujących składem do zapraw historycznych modyfikowanych w celu uzyskania efektu większej trwałości. Kolorystyka elewacji jest efektem analizy wyników badań laboratoryjnych oraz wielu prób kolorystycznych związanych z odcieniem, nasyceniem i współgraniem kolorów.

Detale architektoniczne i plakiety zdobiące nawę główną i prezbiterium otrzymały szatę kolorystyczną w oparciu o odkryte, w różnym stopniu zachowane, fragmenty oryginału. Dotyczy to także warstw pobiał pokrywających wysklepki. Kolorystyka gzymsu, pilastrów i ścian poniżej jest autorską aranżacją nawiązującą do całości wnętrza. Przywrócono złocenia na rozetach w prezbiterium, analizując zakres występowania na podstawie śladów złoceń i podkładu.

Dużego zakresu prac rekonstrukcyjnych i stabilizujących rzeźby wymagała konserwacja supraporty prowadzącej do kaplicy Różańcowej. Spod wielu warstw wtórnych przemalowań, także olejnych, odsłoniła się delikatna, oryginalna kolorystyka. Rekonstrukcji wymagały dłonie i stopy postaci oraz skrzydła aniołów. Po identyfikacji zachowanych pojedynczych liter i po konsultacjach z łacinnikami zrekonstruowano cytat z „Pieśni nad pieśniami” umieszczony na płycie na belkowaniu supraporty.

Wnętrze kaplicy Różańcowej oczyszczono z warstw farby olejnej i emulsyjnej. Przemalowania te spowodowały niejednokrotnie  zatarcie formy w drobnych elementach płaskorzeźbionych, których odtworzenie wymagało bardzo precyzyjnych działań sztukatorskich. Z braku przekonujących śladów, które mogłyby zostać odczytane jako oryginalne, dokonano kwerendy kościoła w Tarłowie (autorstwo wystroju przypisywane temu samemu rzeźbiarzowi) i zaproponowano oraz zrealizowano zbliżony sposób rozmalowania wystroju sztukatorskiego wnętrza kaplicy.

Prace związane z wnętrzem kaplicy Borkowskich oprócz zakładanych prac konserwatorsko-rekonstrukcyjnych przy wystroju sztukatorskim doprowadziły również do zmiany kolorystyki wnętrza. Prowadzone badania w kierunku odnalezienia oryginalnych wymalowań doprowadziły do odkrycia na sklepieniu i ścianie południowej pierwotnych warstw tynku pokrytych barwną pobiałą. Na tej podstawie wykonano aranżację kolorystyczną w tonacji jasno kremowej. Monochromatyczna, delikatna kolorystyka wnętrza wraz z wystrojem architektonicznym stała się dobrym tłem dla bogatych, rozmalowanych wokół manierystycznych epitafiów kamiennych. W kaplicy Górskich w efekcie prowadzonych prac utrzymano barwne rozmalowania i złocenia na sztukateriach. Kolorystyka ta wynikała z wcześniej przeprowadzonych prac konserwatorskich popartych badaniami. Jedynej zmianie uległ kolor wysklepek sklepienia w związku z odnalezieniem wyraźnych śladów smalty na sklepieniu od strony północnej kaplicy. W glifie wejścia na wieżę od strony chóru wykonano konserwację przedstawienia, które odkryto w trakcie prac badawczych na etapie powstawania programu konserwatorskiego do programu rewaloryzacji świątyni w 2006 r. Przedstawienie to stanowi swoistą zagadkę, gdyż tematycznie i stylistycznie odbiega od znajdujących się w farze dekoracji ściennych. Fakt ten oraz umiejscowienie przedstawienia – kobziarza z twarzą wilka lub psa, może wskazywać na swoisty żart artystyczny założyciela malarskiej szkoły artystycznej w okresie międzywojennym, artysty malarza, autora przedstawienia Trójcy Św. na denku latarni kaplicy Różańcowej, prof. Pruszkowskiego.

Najstarszym obiektem poddanym konserwacji w ramach omawianego projektu był portal wejściowy do fary powstały za czasów Kazimierza Wielkiego. Portal, wykonany z wapienia o niskim ostrołukowym wykroju z laskowaniem, pokryty był we fragmentach kilkoma warstwami pobiał i farb i wielokrotnie naprawiany. W efekcie przeprowadzonych prac sondażowych popartych badaniami laboratoryjnymi ustalono prawdopodobne, pierwotne wykończenie barwne obiektu, czyli cienko położoną warstwę ochry brązowej z dodatkiem czerni. Zgodnie z kanonami sztuki konserwatorskiej, po przeprowadzeniu prac konserwatorsko-rekonstrukcyjnych formy, powierzchnię portalu scalono kolorystycznie nawiązując do najstarszej warstwy barwnej.

Dzięki przeprowadzonym szeroko zakrojonym pracom konserwatorskim i budowlanym kazimierska świątynia odzyskała blask i dawną świetność. Wykonane równolegle badania poszerzyły naszą wiedzę o zabytku. Wielość przesłanek historycznych i technologicznych oraz analizowane możliwości prawidłowej interpretacji tych elementów stworzyły możliwość odtworzenia prawdopodobnego, renesansowego kostiumu barwnego fary.

W edycji konkursu LAUR KONSERWATORSKI 2013 kapituła pod przewodnictwem Lubelskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Lublinie postanowiła, że jednym z laureatów konkursu będzie Parafia rzymskokatolicka pw. św. Jana Chrzciciela i św. Bartłomieja Apostoła w Kazimierzu Dolnym. Nagroda została przyznana (na wniosek Urzędu Miasta w Kazimierzu Dolnym) za prace konserwatorskie przy kościele farnym w Kazimierzu Dolnym.

Małgorzata Andron
konserwator dzieł sztuki
wykonawca prac konserwatorskich

Monika Konkolewska
konserwator dzieł sztuki
autor programu i nadzór prac konserwatorskich

Fotografie: Małgorzata Andron,
Krzysztof Michłowski, Anna Hardt

Do realizacji prac wykorzystano farby mineralne firmy KEIM: zolowo-krzemianowe farby do wnętrz (KEIM Optil), do elewacji (KEIM Soldalit) i do renowacji kamienia naturalnego (KEIM Restauro-Lasur) oraz farby wapienne (KEIM Romanit).

Bibliografia
Teodorowicz-Czerepińska J., Kazimierz Dolny – Monografia Historyczno-Urbanistyczna, Kazimierz 1981. Archiwum WUOZ w Lublinie