Konserwacja obiektów zabytkowych jest zadaniem bardzo wymagającym i odpowiedzialnym. Ze względu na złożoność i nagromadzenie problemów powinna to być współpraca wielu odpowiedzialnych osób i podmiotów. Aby prawidłowo wykonać remont zabytku, należy bardzo rzetelnie przeprowadzić prace przedprojektowe w celu prawidłowej oceny stanu obiektu. Jednym ze skutków negatywnego oddziaływania otoczenia na zabytek jest powstawanie różnego rodzaju rys, które, w określonych warunkach, są przyczyną dalszej degradacji obiektu.

O tym, jak profesjonalnie naprawiać i maskować rysy na obiektach zabytkowych, opowiada Zbigniew Gil, ekspert Caparol Polska, odpowiedzialny za specjalistyczną linię produktów Histolith.

Budowle, ich konstrukcja oraz elementy wystroju ulegają w czasie procesom destrukcji, których przebieg jest bardzo różnorodny i zależy od wielu czynników, takich, jak: właściwości użytych materiałów, wiek budowli, warunki pracy, zdarzenia losowe.

Wiele zniszczeń w budowlach zabytkowych wywołuje działanie czynników mechanicznych, zwłaszcza spowodowanych zachodzącymi przeobrażeniami i deformacją podłoża, na którym jest posadowiona budowla, zmianą stosunków wodnych w sąsiedztwie budowli oraz naruszeniem równowagi mas ziemnych. Mechaniczne uszkodzenie budowlimoże być również wywołane wstrząsami i drganiami, pochodzącymi od bodźców zewnętrznych. Wstrząsy i drgania, naruszając spoistość warstw budowli, dodatkowo sprzyjają pogłębianiu procesów destrukcyjnych, pochodzących z innych kierunków, takich, jak: warunki atmosferyczne i zanieczyszczenie środowiska, oddziaływanie wody, procesy biochemiczne, wysokie temperatury, naprężenie materiałów i ich wady, wykonawstwo oraz warunki użytkowania.

Z punktu widzenia techniczno-konserwatorskiego badania rys i pęknięć powinny wykazać przyczyny powodujące uszkodzenia oraz ich zakres i mechanizm działania. Szczególnie ważne jest, aby zidentyfikować źródło, wywołujące zniszczenia, i w konsekwencji rozpoznać tendencje rozwojowe wraz z opracowaniem zaleceń, likwidujących przyczyny zagrożeń i zastosowania środków technicznych. Należy zwrócić uwagę, że w zasadzie dla każdej budowli charakter badań jest indywidualny i zależy od cech danego zabytku, objawów i zakresu zniszczeń oraz posiadanych informacji wyjściowych. W tym kontekście, szczególnie w przypadku rys konstrukcyjnych, najczęściej zachodzi konieczność współpracy zespołu specjalistów, takich, jak: geolog, konstruktor, architekt, konserwator.

Istotnym elementem jest sposób oraz metoda monitorowania rys. Stara metoda, polegająca na przyklejeniu tzw. plomby gipsowej, informuje nas jedynie o tym, czy rysa jest aktywna, czy już nie. Nowe podejście do monitoringu nakazuje próbę określenia, czy rysa „pracuje”, ale także w jakim kierunku (poszerzanie lub zmniejszanie) i w jakich warunkach ten proces przebiega. Ważne jest sprawdzenie odkształceń w dłuższym czasie (np. pora roku). Daje nam to pogląd na zachowanie się rysy w zależności od warunków atmosferycznych (ważne, aby monitorowanie przeprowadzić w ciągu wszystkich czterech pór roku). W celu dobrego zbadania zjawiska stosuje się obecnie mierniki rozwarcia rys z podziałką 0,05 mm. Wskazania tego prostego narzędzia pozwalają na dokładne określenie rozwarcia lub skurczenia się rysy w czasie. 

Z uwagi na miejsce występowania oraz sposób przenikania rysy przez mur możemy umownie przyjąć, że występują rysy powierzchniowe i konstrukcyjne. Wśród powierzchniowych możemy wyróżnić np. rysy skurczowe, termiczne itd. Często dzieje się tak, że rysy skurczowe są bagatelizowane. Jednak w przypadku konserwacji fasad budynków, zwłaszcza zabytkowych, powinniśmy zwrócić uwagę na takie właśnie uszkodzenia. W obiektach zabytkowych bardzo często mamy do czynienia z bogato dekorowanymi elewacjami, sztukateriami lub malowidłami. Rysy, które pojawiają się na powierzchni tynku, z pozoru niegroźne, mogą przyczynić się do bardzo wielu szkód w bogato dekorowanej elewacji. Czynnikiem niszczącym jest woda oraz zmiana jej stanów skupienia pod wpływem temperatury. Woda może bardzo dobrze penetrować rysę aż do muru. Nietrudno sobie wyobrazić, co się stanie, kiedy woda w stanie ciekłym wpłynie głęboko w szczelinę w tynku, cegle lub spoinie, a następnie zamarznie, zwiększając swoją objętość. Są to typowe uszkodzenia mechaniczne, polegające na odspojeniu się warstw wierzchnich. Czasami dzieje się tak, że oryginalne i bardzo cenne elementy zabytkowych elewacji są niszczone bezpowrotnie.

Szczególną uwagę, jeśli chodzi o rysy powierzchniowe, powinniśmy zwrócić podczas tynkowania elewacji zabytkowych. Wapno było typowym spoiwem do połowy XIX w., tak więc trudno jest spotkać budynek (oczywiście jeśli nie był wcześniej odnawiany), który został wzniesiony przed XIX w. na materiałach cementowych. Cement jest spoiwem bardzo mocnym i używanym szeroko we współczesnym budownictwie. Musimy jednak pamiętać, że w obiektach zabytkowych mamy do czynienia z zaprawami wapiennymi. Różnią się one od zapraw cementowych tym, że choć są słabsze, wykazują jednak dużo lepszą elastyczność. Jeśli budynek jest wzniesiony na zaprawach wapiennych, a do tynkowania użyjemy mocnej zaprawy cementowej, nigdy nie uzyskamy spójności warstw. Po prostu te dwa, jakże różne, materiały będą pracowały odmiennie. To też może być przyczyną powstawania rys i odspojeń na elewacji.

Następną kategorią rys są tzw. rysy termiczne. Bardzo często elewacje są wymalowywane w ciemnych kolorach. Nagrzewanie się powierzchni tynku może powodować naprężenia, prowadzące do rysowania ścian. Podane tutaj przykłady niektórych przyczyn powstawania rys na elewacjach nie są związane z konstrukcją budynku.

Rysy konstrukcyjne są groźniejsze, ze względu na przemieszczenia materii. Przyczyn powstawania rys konstrukcyjnych jest bardzo wiele.
Najważniejsze z nich to:
1. Rysy związane z podłożem (70-80%).
2. Rysy wynikające z przeciążenia (10-15%).
3. Rysy spowodowane ruchami termicznymi
(8-12%).
4. Rysy wywołane skurczem i pęcznieniem
(5-8%).
5. Rysy wywołane innymi czynnikami, np.
dynamicznymi i wyjątkowymi (2-5%).

O ile z rysami powierzchniowymi i skurczowymi sprawa nie jest bardzo skomplikowana, jeśli chodzi o naprawę, o tyle, jeśli chodzi o rysy konstrukcyjne, konieczne jest zasięgnięcie porady konstruktora. Bardzo ważnym elementem postępowania podczas naprawy jest dokładne zdiagnozowanie przyczyny powstania rysy poprzez jej monitoring. Powinien on być prowadzony przez dłuższy okres, najlepiej minimum rok, tak aby substancja budowlana mogła pracować przez wszystkie pory roku. W tym celu należy dobrać odpowiedni sposób i technikę monitorowania rysy, przeprowadzając analizę przemieszczeń w niedługich odstępach czasowych. Decyzję o sposobie naprawy rysy konstrukcyjnej możemy podjąć na podstawie analiz długoterminowych.

Firma Caparol posiada w swojej ofercie materiały do maskowania oraz naprawy rys. Ze względu na rodzaj uszkodzeń wyróżniamy kilka grup produktów. Poniższa tabela przedstawia rodzaj uszkodzeń oraz zestaw materiałów, potrzebnych do naprawy.

Opracował: Zbigniew Gil
Product Manager, Caparol sp. z o.o.
Fotografie:Zbigniew Gil

Więcej informacji na temat renowacji zabytków znaleźć można na www.histolith.pl.