Klasycystyczny zespół pałacowo-parkowy w Koszęcinie od 1953 roku jest siedzibą Zespołu Pieśni i Tańca „Śląsk” im. Stanisława Hadyny. W 2005 roku zespół Śląsk pozyskał fundusze ze Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego na prace mające na celu rewitalizację zespołu pałacowo-parkowego na potrzeby powstającego Śląskiego Centrum Edukacji Regionalnej. Pozyskane środki pozwoliły Keim sfinansować projekt architektoniczny oraz pierwszy etap remontu.
Projekt docelowo zakładał remont całego zespołu pałacowego przy jednoczesnej częściowej zmianie funkcji niektórych pomieszczeń oraz rewitalizację XIX-wiecznego założenia parkowego, co miało w przyszłości pozwolić na przywrócenie reprezentacyjnego wejścia do pałacu od strony zachodniej. W ramach prowadzonych prac pierwszego etapu do lipca 2008 roku wyremontowano dawny budynek ujeżdżalni (Pawilon im. Elwiry Kamińskiej), w którym znajduje się nowoczesna sala widowiskowa, sale wystawowe, sala baletowa oraz studio nagrań. Odtworzono również budynek folwarczny (Dom Pracy Twórczej im. Adolfa Dygacza), który zaadaptowano na potrzeby dydaktyczno-szkoleniowe oraz wyposażono w zaplecze noclegowe i gastronomiczne. Prace remontowe w samym pałacu objęły skrzydło zachodnie, w którym zaadaptowano nieużytkowe poddasze na bazę noclegową, poddano konserwacji m.in. sale: Balową, Kominkową i Zieloną wraz z wyposażeniem oraz dokonano częściowej przebudowy i remontu pomieszczeń parteru (recepcja, hol, szatnia, sanitariaty). Realizacja kolejnych etapów remontu i przebudowy pałacu przypadła na lata 2010–13. W ramach etapów II i III przeprowadzono remont i adaptację pozostałej części pałacu, odtworzono budynek folwarczny przeznaczony na garaż, wykonano remont oraz nowe sieci uzbrojenia podziemnego, remont dróg i chodników oraz przeprowadzono rewitalizację parku wraz z małą architekturą znajdującą się na jego terenie, mającą na celu odtworzenie założenia parkowego wraz ze stawem.
Historia pałacu
Od 1576 roku Koszęcin należał do rodu Kochcickich. W 1603 roku, po pożarze drewnianych zabudowań, Andrzej Kochcicki wybudował pierwszą murowaną rezydencję na planie czworoboku wraz z kaplicą. Rezydencja ta jest pierwszą wzmiankowaną budowlą murowaną, co nie wyklucza istnienia w tym miejscu wcześniejszych budynków tego typu.
W 1640 roku Koszęcin kupił na licytacji Fryderyk von Blacha. W tym samym roku sporządzono urbarz dóbr koszęcińskich, w którym zachowała się informacja o istnieniu w Koszęcinie murowanego zamku otoczonego murem. Lakoniczne opisy majątku nie pozwalają dokładnie określić położenia i wielkości tej pierwszej budowli. Na podstawie analizy widocznych elementów architektonicznych i przeprowadzonych badań archeologicznych możemy przypuszczać, iż pierwsze zabudowania powielały istniejący układ czworoboku, z tym że od strony południowej dziedziniec zamknięty był czwartym skrzydłem, w którym znajdowała się brama wjazdowa. Skrzydło to znajdowało się pomiędzy południowym ryzalitem skrzydła wschodniego i, obecnie środkowym, ryzalitem skrzydła zachodniego.
W latach 1647–1691 właścicielem majątku był Mikołaj Filip de Rauthen. W tym okresie rozbudowane zostały niektóre elementy zamku. Zakres prac budowlanych jest nieznany, ale na podstawie zachowanych dokumentów wiemy, iż doprowadził do konsekracji kaplicy w 1663 roku, co było niewątpliwie związane z poważnym remontem nieużytkowanego od dłuższego czasu obiektu. Uroczystej konsekracji kaplicy dokonał biskup sufragan wrocławski Karol Neander. Prawdopodobnie w tym czasie, przed 1663 rokiem, nadbudowano wieżę o dwie kolejne kondygnacje, ponad koronę murów kaplicy. Nie zachowały się opisy dotyczące zwieńczenia wieży, ale ze względu na znajdujące się tam dwa dzwony musiała to być konstrukcja ażurowa, prawdopodobnie z wiatrownicami.
Możemy przypuszczać, iż zgodnie z panującą modą i tendencjami w architekturze zamek przekształcony został na rezydencję o charakterze pałacowym, zatracając powoli funkcje obronne. Musiał być już pokaźnych rozmiarów rezydencją, skoro według tradycji był w stanie pomieścić goszczącego tu króla Jana III Sobieskiego wraz z całym dworem.
W 1691 roku Koszęcin odziedziczył baron Rudolf Sobek z Kornic. Pozostał on własnością rodziny Sobków do 1788 roku. W tym okresie zamek uległ kolejnym przekształceniom, uzyskując formę założenia pałacowego z parkiem po stronie południowej. Nie zachowała się żadna dokumentacja dotycząca rozbudowy pałacu, ale przypuszczać możemy, że największe inwestycje poczynił Karol Henryk II Sobek mający wielkie ambicje kulturalne. Według zachowanych informacji po 1774 roku zbudował teatr (lokalizacja jest nieznana) dla aktorów sprowadzonych z Wrocławia. Majątek, który zgromadził na spekulacjach w trakcie wojen śląskich (1740–1763), przeznaczył zapewne nie tylko na uświetnienie życia towarzyskiego, ale również na rozbudowę całego założenia pałacowego i folwarczno-gospodarczego.
W tym czasie zamek był murowanym budynkiem na planie kwadratu, dwukondygnacyjnym, w którego środku znajdował się obszerny dziedziniec. Na rogu środkowego skrzydła stała duża murowana kaplica z wieżą z dzwonem i zegarem. Czwarte skrzydło zamykało całość galerią, przy której dobudowano nowe, murowane skrzydło z dwoma kondygnacjami. Skrzydło to jest obecnie przedłużeniem skrzydła zachodniego. W nowej części znajdowały się prywatne pomieszczenia mieszkalne Sobków.
W 1804 roku Fryderyk Ludwik książę zu Hohenlohe-Ingelfingen kupił Koszęcin, jednak nie wykupił długów ciążących na majątku, który objęty został sekwestrem rolnym. Wykup majątku nastąpił w 1819 roku, co dopiero umożliwiło prowadzenie jakichkolwiek prac budowlanych.
Rodzina książąt Hohenlohe-Ingelfingen znacząco wpłynęła na obecny wygląd pałacu w Koszęcinie. Stał się on bowiem ich główną siedzibą na przeszło sto lat. Książę Adolf zu Hohenlohe-Ingelfingen pierwsze prace budowlane rozpoczął w 1819 roku. Wybudowano nowe empirowe zwieńczenie wieży na planie ośmiokąta i założono park. 22 sierpnia 1828 roku, w dniu urodzin księżnej Luizy, żony Adolfa, wmurowano kamień węgielny pod przebudowę pałacu w stylu klasycystycznym. Projektantem założenia był architekt Albert Roch z Berlina, pracami budowlanymi kierował architekt Fryderyk Wilhelm Degner, który wcześniej odpowiadał za przebudowę budynku nadleśnictwa w 1810 roku. Prace budowlane prowadzono w latach 1828–1830. Zakres prowadzonych prac obejmował rozbiórkę skrzydła południowego i przekształcenie skrzydła zachodniego w centralnej części, dla którego od strony parku zaprojektowano nowe główne wejście do pałacu, zwieńczone trójkątnym tympanonem. Na zakończeniach skrzydła dobudowano dwa flankujące ryzality, na których pierwotnie znajdowały się tarasy widokowe. Przebudowa objęła również elewacje, którym nadano cechy klasycyzmu.
Opuszczony po II wojnie światowej pałac w Koszęcinie powoli ulegał dewastacji. Brak pomysłu na zagospodarowanie tak dużego obiektu spowodował, iż przewinęło się tu wiele instytucji i organizacji okresowo będących gospodarzem. Do 1948 roku pałac był siedzibą Organizacji Młodzieży Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego, następnie w latach 1948–1951 działała tu Szkoła Organizacyjna Związku Młodzieży Polskiej, a w latach 1951–53 Zakład Leczniczo-Wychowawczy, do chwili, kiedy 1 lipca 1953 roku pałac stał się siedzibą Zespołu Pieśni i Tańca „Śląsk”.
Renowacja elewacji
Renowacji w ramach pozyskanych środków poddano również elewacje, zarówno części pałacowej, jak i przyległej kaplicy. Ze względu na liczne przekształcenia oraz remonty nie była możliwa do ustalenia pierwotna kolorystyka. Zachowany fragment gzymsu na poddaszu skrzydła północnego wskazuje na pierwotną jasną kolorystykę detalu architektonicznego. Wykonane badania stratygraficzne elewacji nie dały pełnego obrazu co do kolorystyki budynku. Na ich podstawie podjęto decyzję o odtworzeniu kolorystyki z 2. połowy XIX wieku. W trakcie renowacji usunięto stare, złuszczające się powłoki malarskie, sprawdzono spójność struktury istniejących tynków i określono miejsca podlegające ich wymianie. Całość wykonano przy wykorzystaniu technologii oraz materiałów firmy KEIM Farby Mineralne. Partia cokołowa, jako najbardziej zniszczona i wykazująca od strony zachodniej degradację wyprawy tynkarskiej w wyniku działania nagromadzonych w strukturze tynku soli, została w dużej części skuta do muru właściwego i odrestaurowana przy wykorzystaniu tynków renowacyjnych z certyfikatem WTA.
Powierzchnie ścian poziomu parteru oraz piętra zostały wypiaskowane celem odkrycia jak największej ilości wad. Wszelkie spękania zostały przeżyłowane, a następnie powierzchnie wyprowadzone cienkowarstwowym tynkiem wapienno-cementowym. Miejsca wymagające usunięcia fragmentów lub całych elementów boniowania wyprowadzono tynkiem wapiennym.
Największym wyzwaniem okazało się uzyskanie optyki, która oddałaby wiek budynku. Po wielu próbach, dzięki współpracy konserwatorów oraz pracowników firmy KEIM, opracowano technologię opartą na farbie zolowo- -krzemianowej Keim Soldalit-arte bez bieli tytanowej, potraktowanej jako swego rodzaju laserunek i nakładanej na jaśniejszy podkład. Takie potraktowanie elewacji spowodowało nierównomierny rozkład pigmentu, dając efekt rozwibrowania i postarzenia elewacji.
Jako warstwę podkładową zastosowano farbę Keim Soldalit-Grob z wypełniaczem, nakładaną szczotką celem uzyskania niejednorodnej struktury powierzchni. Różnicę natężenia koloru pomiędzy detalami gzymsu oraz powierzchnią ścian uzyskano poprzez odpowiednie rozcieńczenie warstwy wierzchniej, co w różnym stopniu uwydatniło jaśniejszy kolor warstwy podkładowej.
Elewacja kaplicy pałacowej stanowiła kolejne wyzwanie. Potrzeba uzyskania optyki zbliżonej do farby wapiennej połączona z trwałością farb zolowo-krzemianowych została uzyskana poprzez zastosowanie podkładu w kolorze białym, nakładanego szczotką celem nierównomiernego rozmieszczenia ziarna farby, a następnie nałożenie warstwy farby Keim Soldalit-arte w kolorze bieli historycznej w nieznacznym rozcieńczeniu. Dzięki temu uzyskano zamierzony efekt rozwibrowania koloru.
Podsumowanie
Przeprowadzona renowacja elewacji pałacu w Koszęcinie przywróciła blask siedzibie Zespołu Pieśni i Tańca „Śląsk”. Wykorzystanie farb mineralnych Keim bez bieli tytanowej, nakładanych techniką laserunkową ożywiło ducha historii tej okazałej budowli.
Aleksander Harkawy
Konserwator zabytków, Katowicki Dom Sztuki
Sławomira Krupa
Zastępca Dyrektora, Archiwum Państwowe w Katowicach
Krzysztof Romańczuk
Doradca Techniczno-Handlowy, Keim Farby Mineralne
Fotografie: A. Harkawy, K. Romańczuk
Literatura
Harkawy A., Krupa S., Pałac w Koszęcinie. Badania historyczno-architektoniczne na potrzeby rewitalizacji zespołu pałacowo-parkowego. „Wiadomości konserwatorskie województwa śląskiego. Zamki, pałace”. Katowice 2010, s. 127–142.
Oś reprezentacyjna miasta
Port i jego architektura
Ulice zabytkowego śródmieścia
Miasto modernizmu
Konserwacja modernistycznych wnętrz
Powojenne dziedzictwo miasta
Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski
Mecenas Kultury Miasta Krakowa
Nagroda "Złotego Pióra"
Złoty Krzyż Zasługi
Czytaj więcej