Tynki barwione w masie z różnymi wypełniaczami są znane od czasów starożytnych. Wyrabiano je z dodatkami hydraulicznymi, mączką ceglaną, węglem drzewnym, puzzolaną, żużlem węglowym, pigmentami ziemnymi, kolorowym kamieniem i kruszywem szklanym. Ponieważ od połowy XIX wieku budownictwo stawało się coraz bardziej wymagające w rozwoju przemysłowym, zwłaszcza pod względem ilościowym, konieczne było opracowanie nowych technologii, które mogłyby odpowiednio zastąpić tradycyjne technologie kamienia naturalnego. Coraz bardziej zracjonalizowane techniki wydobywania kamienia naturalnego i produkcji wapna wysoko hydraulicznego w ostatnich trzech stuleciach przyspieszyły rozwój tzw. tynków kamieniarskich/wypraw kamiennych.

Tynk kamienny naśladuje kamień naturalny i może być stosowany we wnętrzach i na zewnątrz. Zaprawa kamieniarska należy do grupy zapraw CS IV. Składa się ze spoiwawysoko hydraulicznego, przesianej mączkii kruszywa z kamienia naturalnego oraz pigmentów barwnych odpornych na alkalia. Nieregularności struktury, powierzchni i koloru są cechą charakterystyczną tynku kamiennego. Jest to wyprawa pomiędzy tynkiem szlachetnym a sztucznym kamieniem. Tynk kamienny nakładany na fasady po odpowiednim czasie nadaje się do obróbki rzeźbiarskiej lub obróbki metodą kamieniarską, dłutem. Tynki kamienne, podobnie jak kamień naturalny, można znaleźć w strefie cokołowej, na ścianach parteru oraz jako obramowanie drzwi i okien. Te specjalistyczne tynki doświadczyły swojego rozkwitu w latach 1900–1940 i były rzadko używane po II wojnie światowej.

Tynki szlachetne zawierają jako główne spoiwo wapień hydraulicznie gaszony na sucho, rzadziej dodatki cementowe, podczas gdy w tynkach kamieniarskich jako spoiwo dominuje cement o szczególnie wysokiej wytrzymałości – ze względu na opracowanie rzeźbiarskie narzędziami jak do obróbki kamienia naturalnego. Różne techniki obrabiania oraz dodawanie różnych rozmiarach dodatków mineralnych nadają obu tynkom powierzchnię ze specjalnymi efektami kolorystycznymi czy połyskiem.

W latach międzywojennych często cokół lub parter wykonywano z tynku kamieniarskiego, a powyżej na piętrach używano tynku szlachetnego cyklinowanego z dodatkiem miki.

Nakładana wyprawa szlachetna zostaje obrobiona, skrobana po 12–24 godzinach z tzw. cykliną ząbkowaną. Odstępy pomiędzy zębami odpowiadać muszą wielkości używanych ziaren. Można też uderzać deską nabitą gwoździami, stosownie do uziarnienia. Cyklinowanie powoduje wyłuskanie poszczególnych ziaren z zatartej wyprawy, przez co otrzymuje ona wygląd kamienia o strukturze ziarnistej i w zależności od używanego narzędzia uzyskuje się różne struktury i wzory.

Konserwacja
Konserwacja i rekonstrukcja tynków kamieniarskich i szlachetnych wymagają laboratoryjnej analizy ilościowej i jakościowej oryginalnego materiału. Optyczna ocena składu historycznych tynków nie jest wystarczająca. Po oczyszczeniu tynku zawsze powinno się wcześniej wykonać powierzchniowe próby na obiekcie zaprawą z odpowiednim kruszywem, w tym samym kolorze, wielkości i proporcjach jak w oryginalnej wyprawie.

Pomimo starannej analizy i wykonania wcześniejszych powierzchni wzoru nierzadko, z powodu starzenia się materiału i nierozpuszczalnych zabrudzeń oraz mechanicznego czyszczenia, nie osiąga się odpowiedniego rezultatu. Całkowite zbliżenie optyczne do oryginału nie jest możliwe. W takich sytuacjach można zaproponować mineralne farby laserunkowe aplikowane miejscowo lub na całej powierzchni.

Laserunek
Laserunek to przezroczysta lub półprzezroczysta warstwa farby, zmieniająca ton lub barwę niższych warstw podłoża. W przypadku konserwacji tynków farby laserunkowe mają za zadanie wyrównać optycznie kolor między oryginalną zaprawą i nowymi uzupełnieniami oraz imitować historyczną patynę. Jednocześnie technika ta nie może być zbyt kryjąca, aby można było „odczytać” kolor wypraw i dodanego kruszywa. Efekty osiągane dzięki laserunkom pozwalają postrzegać całą powierzchnię obiektu jednolicie, nie posiatkowaną przez nowe naprawione miejsca. Przejście między tynkiem oryginalnym i nowym jest łagodne, płynne. Laserunek ma również na celu pogłębienie przestrzenności i plastyczności podłoża. Głębia i niezwykłe efekty barwne warstw laserunków nie mogą być naśladowane innymi technikami. Bardzo ważnym aspektem jest ruch i sposób oraz narzędzie do nakładania farby: pędzel, gąbka, szmatka itp. Niewątpliwie wymaga to doświadczenia artystycznego.

Firma Keim dedykowała tej technice specjalne farby laserunkowe KEIM Restauro-Lasur, które dzięki swoim właściwościom gwarantują trwałe związanie z podłożem, odporność na działanie warunków atmosferycznych i promieniowania UV.

Farby krzemianowe zostały opatentowane przez Adolfa Wilhelma Keima w roku 1878 i są do dziś produkowane przez firmę Keimfarben GmbH w niemieckim Diedorf koło Augsburga. Spoiwo krzemianowe, nazywane też szkłem  wodnym potasowym czy płynnym krzemianem  potasowym (po łacinie Liquor Silicium), tworzy nie tylko warstwę powłoki malarskiej (jak inne farby), ale dodatkowo wiąże chemicznie  z podłożem w procesie sylifikacji, tworząc powłokę malarską o bardzo wysokiej dyfuzyjności. Jest to idealne spoiwo do wykonania laserunków.

Konserwacja elewacji Teatru Ludowego w Krakowie
Budynek Teatru Ludowego na osiedlu Teatralnym w Nowej Hucie zaprojektowali Janusz Ingarden i Marta Ingarden oraz Jan Dąbrowski. Projekt ten zdobył Państwową Nagrodę Artystyczną za rok 1955. Remont konserwatorski elewacji budynku Dużej Sceny miał miejsce w roku 2009 i był częścią inwestycji dofinansowanej z Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Małopolskiego na lata 2007–2011. Prace konserwatorskie miały na celu przywrócenie reprezentacyjnych walorów budynku i wyglądu zbliżonego do pierwotnego, z czasów jego powstania. Remont wykonała krakowska firma AC Konserwacja Zabytków. Prace rozpoczęły się 1.03.2009 r., a zakończyły 20.11.2009 r. Po usunięciu późniejszych nawarstwień farb zdecydowano o uszanowaniu i odtworzeniu szlachetnej estetyki tynków barwionych w masie, o ciekawej, wibrującej kolorystycznie powierzchni. Przy pracach konserwatorskich zastosowano technologie  możliwie zbliżone do oryginalnych. Ze względu na nawarstwiające się przez lata trwałe przebarwienia, konieczne było jednak  scalenie kolorystyczne zasadniczej partii budowli, które wykonano mineralnymi farbami laserunkowymi firmy Keim.

Postępowanie konserwatorskie
Powierzchnię tynków oczyszczono metodą strumieniowania ściernego i spłukano parą wodną, a następnie wykonano dezynfekcję. Usunięto późniejsze naprawy wykonane szarą zaprawą cementową oraz bardzo zasolone i zawilgocone partie tynków. Odspojenia podklejono metodą iniekcji. Pęknięcia skurczowe tynków wypełniono i podbarwiono pigmentami mineralnymi.

Usunięto metalowe gabloty z dwóch płycin elewacji frontowej i zrekonstruowano tynk cyklinowany zaprawami zgodnymi z oryginalną technologią zapraw historycznych o tym samym składzie i barwie jak oryginał. Fakturę nadano po wstępnym związaniu. Po upływie odpowiedniego czasu opracowywano powierzchnię zaprawy poprzez cyklinowanie. W podobny sposób uzupełniano ubytki zaprawy na innych płycinach. Ze względu na trwałe przebarwienia konieczne było scalenie kolorystyczne wypraw farbą krzemianową KEIM Granital w odpowiednim kolorze, stanowiącym mieszankę barw ze wzornika KEIM Exclusiv.

Brakujące fragmenty tynków gładkich oraz profili uzupełniono zaprawą mineralną, z dodatkiem drobnego, nieprzesianego kruszywa, a następnie wykonano hydrofobizację tynków. Wyprawy na głównej części budynku (z wyjątkiem strefy cokołowej) wymagały dodatkowo scalenia kolorystycznego ze względu na przebarwienia ujawniające się w wyniku wieloletniego zasolenia istniejących zapraw. Scalenie wykonano laserunkiem krzemianowym KEIM Restauro-Lasur.

Podobnie wykonano konserwację cokołu. Zgodnie z oryginałem w miejscach ubytków odtworzono recepturę tynku, stosując zaprawę o składzie i kolorze przybliżonym do zaprawy historycznej, a następnie nadano odpowiednią fakturę. Nie wykonano scalenia kolorystycznego, lecz całą powierzchnię zahydrofobizowano.

Powierzchnię fryzu oczyszczono parą wodną pod ciśnieniem oraz wykonano dezynfekcję. Podklejono odspojenia zaczynem mineralnym wapienno-cementowym, stosując iniekcję. Ubytki jasnej zaprawy uzupełniono masą z białego cementu portlandzkiego z domieszką ciasta wapienno-trasowego z kruszywem z mączki marmurowej Biała Marianna. Pęknięcia i rysy skurczowe wypełniono odpowiednią zaprawą podbarwioną w masie.

Zdemontowano istniejące, bardzo zniszczone kolumienki na świetlikach foyer i zabezpieczono odsłonięte fragmenty stalowego zbrojenia trzpieni żelbetowych. Wykonano nowe odlewy kolumienek ze stiuku gipsowego i zamontowano na trzpieniach, a następnie całą powierzchnię pomalowano.

Zdemontowano również istniejące, niewłaściwe w formie kolumny portyku frontowego. Zabezpieczono lakierem antykorozyjnym osłonięte elementy zbrojenia trzonów żelbetowych. Wykonano odlewy nowych kolumn ze stiuku gipsowego na wzór istniejącej kolumny foyer. Odlewy zamontowano z użyciem kotew nierdzewnych i kleju montażowego, a następnie całą powierzchnię zahydrofobizowano. Oryginalne kolumny na elewacjach bocznych oczyszczono z lakieru poprzez szlifowanie. Wypełniono pęknięcia i ubytki, a następnie pomalowano odlewy.

Przeprowadzony remont elewacji Teatru Ludowego w Krakowie przywrócił blask jednemu z najbardziej okazałych obiektów architektury Nowej Huty. Konserwacja tynków szlachetnych elewacji, poprzedzona rozpoznaniem, analizą i badaniami oraz z wykorzystaniem odpowiednich materiałów jest przykładem wydobycia piękna obiektu z poszanowaniem jego historii.

Dorothea Smatloch-Klechowska
Product Manager ds. Konserwacji Zabytków
Keim Farby Mineralne Sp. z o.o.
Fotografie: AC Konserwacja, Renowacje i Zabytki

Literatura
Danzl T., Kunstputze (Edelputze) – Kunststein (Betonwerkstein)-Kunststein (Steinputz). Die Bedeutung und Erhaltungsproblematik Materialfarbiger Gestaltungen an Putzfassaden Des 19 und 20. Jahrhunderts, journals.ub.uni-heidelberg.de, 2002.
Dipl.-ing. M.Sc. Bettina Lietz, Abschlussbericht, Projekt-Nr. Az 26503-45, Edelputze und Steinputze – Materialfarbige Gestaltungen an Putzfassaden Des 19. und 20. Jahrhunderts Mit Farbigen Trockenmörtel- Entwicklung Wissenschaftlicher und Substanzschonender Erhaltungstechnologien, FH Potsdam Institut für Bauforschung und Bauerhaltung, Potsdam 2013.
Gasch H.A., Glaser G., Historische Putze – Materialien Und Technologien, Sandstein Verlag, Dresden 2011. Masłowski M., Sztuczny kamień, Związek Polskich Fabryk Portland-Cementu, Warszawa 1932. Nechay J., Wyprawy szlachetne i kamień sztuczny, Arkady, Warszawa 1959.
Opiłło B., Mrzygłód-Tomasik M., Konserwacja elewacji Teatru Ludowego w Krakowie – Nowej Hucie, Dokumentacja powykonawcza firmy AC Konserwacja Zabytków, Kraków 2010.
Radyx L., Wyprawy szlachetne, zakł. Druck. F. Wyszyński i S-ka, Warszawa 1934.