Odświeżam koszyk
Dodano do koszyka
Historia BUDOWNICTWO ARCHITEKTURA
STRONA GŁÓWNA > Renowator > Artykuły techniczne > Kolorystyka fasady wschodniej Zamku Królewskiego w Warszawie
Nr 1/2013 KEIM Farby Mineralne Sp. z o.o.
Kolorystyka fasady wschodniej Zamku Królewskiego w Warszawie

W marcu 2012 r. rozpoczęły się prace związane z renowacją wschodniej elewacji Zamku Królewskiego w Warszawie, w ramach programu „Ochrony i zachowania dziedzictwa kulturowego o znaczeniu ponadregionalnym”, realizowanego przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego i Dyrekcję Zamku Królewskiego. Prace obejmują renowację najbardziej okazałej elewacji zamku od strony Wisły, części złożonej ze skrzydła północno-wschodniego, charakteryzującego się rozbudowaną bryłą i efektowną aranżacją architektoniczną kamiennych i sztukatorskich dekoracji rzeźbiarskich, a także części południowo-wschodniej, złożonej z dawnego skrzydła gotyckiego, którego ściany posiadają surowe dekoracje w formie prostego boniowania wypraw tynkarskich wyłącznie w obrębie przyziemia. Przeprowadzona analiza materiałów ikonograficznych i stratygraficzne badania konserwatorskie w poszczególnych partiach ścian tzw. Stancji Saskich pozwoliły na uzasadnienie założeń konserwatorskich przywrócenia historycznej kolorystyki elewacji wschodniej Zamku Królewskiego, autentyczności z czasów króla Stanisława Augusta. Koncepcję historycznej kolorystyki i technologię renowacji zdegradowanych tynków i zniszczonych powłok malarskich opracowali mgr Jacek Czeczot-Gawrak oraz mgr Anna Kozłowska z pracowni „The Studio, Architektura i Wnętrza”.

Przekaz historyczny

Druga połowa XVIII w. to odejście od reguły obowiązującej w wieku XVII. Poszukiwania szły w kierunku rozwiązań lekkich, świetlistych, grających niuansami tak właściwymi dla rokoka. Potrzeba odejścia od formalizmu, wraz z typową dla tej epoki potrzebą ulotności, z kolorystyką opartą na niewielkich kontrastach, miała swoje źródło we Francji, ale szybko zaczęła obowiązywać w całej Europie. Biuletyn konferencji w Wersalu z 2002 r. stał się tutaj nieocenionym źródłem informacji. Weduty z okresu drezdeńskiego Bernarda Bellotta, zwanego również Canalettem, są nieocenionym przykładem tej nowej mody. Bellotto przybywa do Polski z Drezna na zaproszenie króla Stanisława Augusta w 1767 r. W tym czasie architekt królewski Jakub Fontana prowadzi rozbudowę fasady zamku od strony Wisły. Tego też roku następuje pożar, co pozwala precyzyjnie datować czas opracowania kolorystyki fasady, na którą Bellotto z pewnością miał duży wpływ. Namalowany przez niego widok tejże elewacji z pewnością przedstawia fasadę w nowej kolorystycznej szacie. Prof. Andrzej Rottermund datuje obraz na rok 1770, możemy więc precyzyjnie ustalić, kiedy elewacja została ukończona.


Badania porównawcze
Podstawowym materiałem porównawczym stał się obraz Bellotta. Dzięki użyciu nowoczesnej techniki cyfrowej udało się usunąć różowe refleksy zachodzącego słońca, przyjmując za odniesienie kolor kominów zamku, które z pewnością musiały być białe. Otrzymana na końcu kolorystyka okazała się identyczna przy porównaniu z pozostałościami farb odnalezionymi podczas odkrywek w trakcie prac przy Arkadach Kubickiego.

Kolory fasady zostały precyzyjnie odtworzone na niewielkich kartonach, które w formie próbek stały się materiałem wyjściowym w procesie określenia właściwego składu farb. Zważywszy na rozległość malowanej powierzchni fasady zamku, z założenia były to pigmenty łatwo dostępne i niezbyt kosztowne.

Badania technologiczne

Odkrycie, podczas prac nad arkadami Kubickiego, pozostałości oryginalnych tynków pozwoliło na przeprowadzenie badań identyfikujących zachowane pigmenty. Badania przeprowadzono niezależnie w dwóch ośrodkach. Zarówno wyniki badań dr Marii Rogoż z laboratorium ASP w Krakowie, jak i dr Libby Sheldon z University College London wykazały obecność tych samych pigmentów. Badana londyńskie, przeprowadzone w spektrometrze laserowym Ramanna, są określane jako najbardziej nowoczesna i precyzyjna metoda badań pigmentów. Obie potwierdziły obecność tych samych tlenków i, co ciekawe, dały podstawy do odbudowania warstwy malarskiej w jej dwu warstwach, gdzie półkryjąca, późniejsza warstwa otrzymuje wyrafinowany efekt szarości optycznej, powstałej wskutek nałożenia jej na wcześniejsze podłoże z czasów saskich. Dla możliwie precyzyjnego opracowania techniki rekonstrukcji rozważone zostały trzy elementy decydujące o jej ostatecznym charakterze, to jest pigment, spoiwo i metoda nanoszenia farby.

Elewacja wschodnia Zamku Królewskiego.


Pigmenty

Analizy wykazały obecność pigmentów zawierających tlenki żelaza, FeO(OH) tzw. goethyt wchodzący w skład żółtej ochry, oraz hematyt Fe2O3, który jest składnikiem czerwonej ochry. Poza nimi CaCO3 węglan wapnia, typowy dla wszystkich farb wapiennych. Trzecim znalezionym pigmentem jest niekryjąca czerń roślinna, która zarówno posłużyła do złamania żółci. Występuje również w warstwie spodniej, co wykazały badania przekrojowe. Nakładając przełamany czerwienią i czernią kolor rozbielonej wapnem lub kredą ziemi i ochry, na chłodnoszarą warstwę podłoża, uzyskano dodatkowo subtelny efekt szarości optycznej, co na dużej powierzchni czyni kolor mniej jaskrawym, o wyrafinowanym odcieniu. Fundamentalnym założeniem przy doborze farby było użycie jedynie naturalnych pigmentów, staranne ustalenie ich składu i precyzyjna weryfikacja odcienia nałożonego na powierzchnię ok. 50x70 cm, dla porównania i oceny zgodności kolorów. Okazało się to niezwykle ważnym elementem dla pozyskania oczekiwanej przejrzystości i świetlistości.

Na pozór małe niuanse decydują o elegancji i szlachetności kolorów dużej fasady. Współcześnie używana biel tytanowa w odróżnieniu od bieli wapna, kryje mocniej, zaś alternatywa, jaką jest biel cynkowa, kryje słabiej niż wapno, i praktycznie jest stosowana w farbach półkryjących, co wobec trudności w położeniu jest niepraktyczne przy dużych płaszczyznach. W rzeczywistości żadna biel cienko położona nie jest całkowicie kryjąca i balansując stopniem szarości podłoża można było na pilastrach uzyskać delikatny efekt optycznej szarości. To stanowi ryzyko przy komputerowym dobieraniu koloru. Dla przykładu używany często w mieszankach chromoksyd, tani syntetyk z końca XX wieku, w małych ilościach w mieszance z pigmentami może dawać podobny do oczekiwanego odcień, ale w masie daje ostrzejszy efekt od zamierzonego, barwy tracą świetlistość. Dobieranie ich z użyciem syntetyków oznacza liczne przełamywania, a na końcu mętny, pozbawiony świetlistości efekt. Odcień, który wydaje się właściwy na niewielkiej próbce, na płaszczyźnie rozmiaru A2 wygląda zupełnie inaczej. Jest wiele przypadków, kiedy pominięcie tego aspektu daje w konsekwencji efekty zupełnie różne od oczekiwanych, zwłaszcza przy zmianie światła na popołudniowe.

Nie sposób przecenić wartości tych analiz, potwierdzających, przy użyciu nowoczesnych metod naukowych, analogie kolorystyki z opisywanymi przedstawieniami malarskimi Zamku Królewskiego. Jest to także potwierdzenie użycia pigmentów powszechnie dostępnych i zaliczanych do niezwykle trwałych.

Skrzydło południowo-wschodnie elewacji.

Spoiwo
Następnym aspektem jest spoiwo, które decyduje ostatecznie o tym, czy powierzchnia odbija czy pochłania światło. Klasyczne techniki dawały zawsze efekt pochłaniania. Wiele współczesnych powłok, jak akrylowe, odbija światło, co jest często poszukiwanym efektem we współczesnej architekturze, natomiast nie jest historycznie uzasadnione w budynkach zabytkowych, gdzie używano albo barwionego tynku, albo farb wapiennych.

Zaproponowane przez firmę KEIM farby dają oczekiwany efekt pochłaniania światła. Ponadto są one odporne na zanieczyszczenia środowiskowe, odporne na uszkodzenia mechaniczne i stosunkowo łatwe w nakładaniu.

Skrzydło północno-wschodnie elewacji.

Metoda nanoszenia
Najwłaściwszą metodą nanoszenia farb okazała się technika dwuwarstwowa, gdzie pierwsza warstwa pozwala drugiej osiągnąć oczekiwany odcień. Podobnie malowana była fasada w okresie stanisławowskim po pożarze. Jedynie pilastry malowane są w jednej warstwie na szarej podmalówce. Wszystkie techniki półkryjące – zarówno farby typu KEIM Restauro-Lasur jak i tynki barwione w masie, czyli zacieranie kolorowej szlichty wymagają ogromnej wprawy i kwalifikacji dobrego marmoryzatora, aby osiągnąć efekt migotliwy, ale równomierny, bez plam i łat. Wymaga to rozprowadzania we wszystkich kierunkach jednocześnie i nawet kilka łat może zepsuć elegancję budynku tej rangi, jakim jest zamek. Rozmiary gładkich, bez żadnych podziałów ścian na fasadzie gotyckiej, czynią te dwie techniki praktycznie niewykonalnymi. Korygowanie złączy połaci, nad którymi można jednocześnie pracować, poprzez dodatkowe warstwy daje efekt o wiele cięższy optycznie, niż równo położona farba kryjąca. Jak już zostało wspomniane, jest to bardzo istotne dla jakości końcowego efektu. Farby kryjące łatwo jest położyć równomiernie i wtedy wystarcza jedna warstwa. Aby uzyskać efekt szarości optycznej, pilastry powinny być zagruntowane warstwą szarą, a na to położona warstwa kremowa.

Akwarela ilustrująca nową kolorystykę fasady.

Próby kolorystyczne i realizacja

Wizualizację fasady wykonano na planszach akwarelą. W uzupełnieniu tych prac przeprowadzone zostały próby technologiczne z zastosowaniem farb mineralnych KEIM Soldalit, w wyniku których ustalona została technologia uzyskania jednorodnego strukturalnie podłoża i docelowej trwałej kolorystyki ścian elewacji zamku.

Detal architektoniczny skrzydła północno-wschodniego.

Prace konserwatorskie, naprawy murów i wypraw tynkarskich oraz zniszczonych powłok malarskich, elementów kamiennych i sztukatorskich dekoracji rzeźbiarskich, prowadzi Pracownia Konserwacji i Rewaloryzacji Obiektów Zabytkowych RENOVA sp. z o.o. z Warszawy. Zakończenie prac przewidziane jest na wiosnę 2013 r.

mgr Anna Kozłowska
mgr Jacek Czeczot-Gawrak
The Studio, Architektura i Wnętrza
Fotografie: autorzy, Tomasz Gąsiorowski, Andrzej Karolczak

BIBLIOGRAFIA
Krystyna Sroczyńska, Jadwiga Jaworska: Widoki Zamku
Królewskiego w Warszawie, wyd: KAW 1985.
Alberto Ricci: Canaletto w Warszawie, wyd. Warszawa 2006.
Rutherford J. Gettens, Georg L. Stout: Painting Materials, Dover Publ, Inc., New York 1996.
Ralph Mayer: The Artist’s handbook of materials & techniques Fager&Faber, London - Boston 1991.
Andrzej Rottermund: Bernardo Bellotto. Sekrety jego malarstwa, Warszawa 2003.
Philips Ball: Bright Earth, The University of Chicago Press 2004.
Materiały z Bulletin du Centre de recherche du Chateau de Versailles, Versailles 2002.
Raport Zamku Królewskiego z konserwacji malarstwa ściennego w Arkadach Kubickiego. 2008.

Załączniki:
Keim_1_2013.pdf
Bieżące wydanie

Renowacje i Zabytki
Gdynia - 3/2024

W numerze:

Oś reprezentacyjna miasta

Port i jego architektura

Ulice zabytkowego śródmieścia

Miasto modernizmu

Konserwacja modernistycznych wnętrz

Powojenne dziedzictwo miasta

 

 

Wyróżnienia i nagrody

Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski

Mecenas Kultury Miasta Krakowa

Nagroda "Złotego Pióra"

Złoty Krzyż Zasługi

Czytaj więcej