Budowle, ich konstrukcja oraz elementy wystroju ulegają z upływem czasu procesom destrukcji, których przebieg jest bardzo różnorodny i zależy od licznych czynników, takich jak: właściwości użytych materiałów, wiek obiektu, warunki pracy, zdarzenia losowe, itp.

Wiele zniszczeń w obiektach zabytkowych wywołują czynniki mechaniczne, a zwłaszcza przeobrażenia i deformacja podłoża, na którym jest posadowiony budynek. Szkody bywają też spowodowane zmianą stosunków wodnych w sąsiedztwie budowli oraz naruszeniem równowagi mas ziemnych, jak również wstrząsami i drganiami pochodzącymi od bodźców zewnętrznych. Takie wstrząsy i drgania, naruszając spoistość warstw obiektu, dodatkowo sprzyjają pogłębianiu procesów destrukcyjnych zachodzących z innych powodów: warunków atmosferycznych i zanieczyszczenia środowiska, oddziaływania wody, procesów biochemicznych, wysokich temperatur, naprężenia materiałów i ich wad, wykonawstwa oraz warunków użytkowania.

Konserwacja zabytków jest bardzo wymagającym i odpowiedzialnym zadaniem. Ze względu na złożoność i nagromadzenie problemów powinna się opierać na koncepcji współpracy wielu odpowiedzialnych osób i podmiotów. Aby prawidłowo wykonać remont budynku, należy bardzo rzetelnie przeprowadzić prace przedprojektowe w celu prawidłowej oceny jego stanu. Jednym ze skutków negatywnego oddziaływania otoczenia na obiekt jest powstawanie różnego rodzaju rys, które w określonych warunkach są przyczyną dalszej degradacji. Z punktu widzenia techniczno-konserwatorskiego badania rys i pęknięć powinny wykazać przyczyny powodujące uszkodzenia oraz ich zakres i mechanizm działania. Szczególnie ważne jest zidentyfikowanie źródła wywołującego zniszczenia i w konsekwencji rozpoznanie tendencji rozwojowych, wraz z opracowaniem zaleceń likwidujących powody zagrożeń i zastosowania środków technicznych. Należy tutaj zwrócić uwagę na to, że w zasadzie dla każdej budowli charakter badań jest indywidualny, w zależności od cech danego zabytku, objawów i zakresu zniszczeń oraz posiadanych informacji wyjściowych. W tym kontekście, szczególnie w przypadku rys konstrukcyjnych, najczęściej zachodzi konieczność współpracy zespołu specjalistów, takich jak: geolog, konstruktor, architekt, konserwator.

Rysy w warstwie tynku.

Z uwagi na miejsce występowania oraz sposób przenikania rysy przez mur, możemy umownie przyjąć, że występują rysy powierzchniowe i konstrukcyjne.

Wśród powierzchniowych możemy wyróżnić m.in. rysy skurczowe oraz termiczne. Często dzieje się tak, że rysy skurczowe są bagatelizowane. Tymczasem w przypadku konserwacji fasad budynków, zwłaszcza zabytkowych, powinniśmy zwracać uwagę na takie właśnie uszkodzenia. W obiektach zabytkowych bardzo często mamy do czynienia z bogato dekorowanymi elewacjami, sztukateriami lub malowidłami. Dlatego z pozoru niegroźne rysy, które pojawiają się na powierzchni tynku, mogą przyczynić się do bardzo wielu szkód w bogato dekorowanej elewacji. Do rys tych łatwo dociera woda, zmieniająca stany skupienia pod wpływem temperatur. Nietrudno sobie wyobrazić, co się stanie, kiedy woda w stanie ciekłym wpłynie głęboko w szczelinę w tynku, cegle lub spoinie, a potem zamarznie, zwiększając swoją objętość. W ten sposób powstają typowe uszkodzenia mechaniczne, polegające na odspojeniu się warstw wierzchnich, które bezpowrotnie niszczą oryginalne i bardzo cenne elementy zabytkowych elewacji. W przypadku rys skurczowych szczególną uwagę powinniśmy zwrócić przy tynkowaniu elewacji zabytkowych. Musimy pamiętać, że w obiektach zabytkowych powstałych do połowy XIX w. mamy do czynienia z zaprawami wapiennymi. Od współcześnie używanych zapraw cementowych różnią się one tym, że co prawda są słabsze, jednak wykazują dużo lepszą elastyczność. Jeśli budynek został wzniesiony na zaprawach wapiennych, a do tynkowania użyjemy mocnej zaprawy cementowej, nigdy nie uzyskamy spójności warstw, ponieważ te dwa jakże różne materiały będą pracowały odmiennie. To też może być przyczyną powstawania rys i odspojeń na elewacji. Drugą kategorią rys powierzchniowych są tzw. rysy termiczne. Bardzo często elewacje bywają malowane w ciemnych kolorach. Nagrzewanie się powierzchni tynku może powodować naprężenia prowadzące do rysowania ścian. Podane tutaj przykłady niektórych przyczyn powstawania rys na elewacjach nie są związane z konstrukcją budynku.

Rysa konstrukcyjna – przenikanie muru w całej grubości.

Rysy konstrukcyjne są groźniejsze, ze względu na przemieszczenia materii. Przyczyn ich powstawania jest bardzo wiele. Do głównych należą następujące:
1. Rysy związane z podłożem (70-80%);
2. Rysy wynikające z przeciążenia (10-15%);
3. Rysy spowodowane ruchami termicznymi (8-12%);
4. Rysy wywołane skurczem i pęcznieniem (5-8%);
5. Rysy wywołane innymi czynnikami, np. dynamicznymi i wyjątkowymi (2-5%).

Uszkodzenia spowodowane odciążeniem sklepienia poprzez punktowe podparcie.

O ile naprawa rys powierzchniowych nie bywa zbyt skomplikowana, o tyle w przypadku rys konstrukcyjnych konieczne jest zasięgnięcie porady konstruktora. Bardzo ważny element postępowania podczas naprawy to dokładne zdiagnozowanie przyczyny powstania rysy poprzez jej monitoring. Powinien on zostać przeprowadzany w dłuższym okresie, najlepiej przez minimum 12 miesięcy, tak aby substancja budowlana mogła pracować przez wszystkie pory roku. W tym celu należy dobrać odpowiedni sposób i technikę monitorowania rysy, przeprowadzając wielokrotną analizę przemieszczeń w niedługich odstępach czasowych. Decyzję o sposobie naprawy rysy konstrukcyjnej możemy podjąć na podstawie analiz długoterminowych.

Firma Caparol posiada w swojej ofercie materiały do zamykania oraz naprawy rys. Ze względu na rodzaj uszkodzeń wyróżniamy kilka grup produktów. Tabelka obok w skrócie przedstawia rodzaj uszkodzeń oraz zestaw materiałów potrzebnych do naprawy.

Kamienica – ul. Naruszewicza 3-6, Szczecin.
Zastosowane produkty:
Sylitol Konzentrat 111, Caparol Universal, Edelkratzputz K40, Thermosan NQG.
Realizacja 2010 r.

Kamienica – ul. Jarowita 42, Szczecin.
Zastosowane produkty:
Edel KratzPutz K40, Capalith Fassadenspachtel P, Sylitol Finish,
Sylitol Konzentrat 111, CT170 Lichtunterputz. Realizacja 2008 r.

Budynek „Kuriera Szczecińskiego” – plac Żołnierza Polskiego w Szczecinie.
Zastosowana technologia:
Capalith Fassadenspachtel P, Sylitol Konzentrat 111, Capatect 170, AmphiSilan Compact, Amphisilan Plus.