Odświeżam koszyk
Dodano do koszyka
Historia BUDOWNICTWO ARCHITEKTURA
STRONA GŁÓWNA > Aktualności > Nanotechnologia w służbie konserwacji dzieł sztuki
28.09.2014
Nanotechnologia w służbie konserwacji dzieł sztuki

Specyfika malowideł ściennych, ich budowa i funkcja, sprawia, że są to obiekty wyjątkowo narażone na różnego rodzaju zniszczenia – z jednej strony, związane z oddziaływaniem klimatu i starzeniem się materiałów, z drugiej – poprzez integralne połączenie malowideł z architekturą, co w konsekwencji powoduje wiele zniszczeń, związanych z użytkowaniem budynków.

Te wszystkie aspekty powodują, że kwestia minimalizowania zmian stanu zachowania malarstwa ściennego w wyniku kolejnych ingerencji konserwatorskich powinna być priorytetowa. Nie od dzisiaj zatem konserwatorzy i badacze zwracają uwagę na konieczność stosowania w konserwacji malowideł ściennych materiałów kompatybilnych z oryginalnymi – w jak najmniejszym stopniu modyfikujących cechy konserwowanego obiektu. Ważna pozostaje również kwestia możliwości usunięcia wcześniej zastosowanych, szkodliwych materiałów. Dlatego, choć wiadomo, że ze względu na wyjątkowo skomplikowaną i niejednolitą budowę malowideł oraz charakter ich powierzchni (porowatość), całkowita odwracalność zabiegów jest niemożliwa, to jednak postęp technologiczny daje nam dzisiaj ogromne możliwości zastosowania nowoczesnych metod, także i w tej, wąskiej, specjalności konserwatorskiej.

 

Niestety, obecnie konserwacja i restauracja malowideł ściennych w Polsce niezwykle często nie wychodzi poza ramy wypracowanej przez ostatnich 50 lat praktyki. Pomija się jakże istotny w tej dziedzinie element badań naukowych i możliwość wprowadzenia ich efektów do codziennej pracy konserwatora. 

 

Mając tego głęboką świadomość, w ramach Katedr Konserwacji i Restauracji Malowideł Ściennych oraz Technologii i Technik Dzieł Sztuki, a także Zakładu Fizyki Stosowanej Wydziału Konserwacji ASP w Krakowie, powstała grupa badawcza, skupiająca konserwatorów, technologa, fizyka oraz chemika (Instytut Katalizy i Fizykochemii Powierzchni PAN), którzy, realizując projekt finansowany przez Narodowe Centrum Nauki1, podjęli się próby zweryfikowania wiedzy na temat zmian zachodzących w malowidłach ściennych pod wpływem stosowanych do ich utrwalania i konsolidacji materiałów syntetycznych (żywice winylowe i akrylowe), ze szczególnym uwzględnieniem specyfiki polskich obiektów oraz typowych dla naszego kraju procedur konserwatorskich. W ramach grantu przewiduje się także analizę metod efektywnego usuwania zdegradowanych polimerów ze struktury i powierzchni rodzimych malowideł, przy użyciu współczesnych, bazujących na nanotechnologii układów micelarnych i nanoemulsyjnych, opracowanych przez zespół prof. Piero Baglioniego z CSGI (Center for Colloids and Surface Science) na uniwersytecie we Florencji. Z grupą tą przewidziana jest zresztą ścisła współpraca przy optymalizacji testowanych preparatów pod kątem specyficznych dla Polski technik malarskich oraz preparatów polimerowych, wykorzystywanych do ich konserwacji.

 

Jednym z celów projektu jest zwiększenie możliwości konserwatorów, poprzez zaoferowanie im bezpiecznego i nieinwazyjnego narzędzia do likwidacji zniszczeń i zmian, spowodowanych wcześniejszymi ingerencjami konserwatorskimi. Jest wielce prawdopodobne, że rozpropagowanie tej problematyki w środowisku konserwatorskim spowoduje też ograniczenie zastosowania w konserwacji malowideł ściennych żywic syntetycznych na rzecz materiałów nieorganicznych – naturalnych i niemal identycznych z oryginalnymi. Zwłaszcza że prowadzone przez prof. Baglioniego już od lat 90. ubiegłego stulecia badania nad poszukiwaniem nowych metod i materiałów konserwatorskich, również w ramach finansowanego ze środków Unii Europejskiej projektu NanoForArt, wskazują na rozległe możliwości wykorzystania nanotechnologii w konserwacji dzieł sztuki, w tym do utrwalania, konsolidacji i podklejania malowideł ściennych wyłącznie przy zastosowaniu środków mineralnych.

 

Dlatego też pracownicy Katedry Konserwacji i Restauracji Malowideł Ściennych WKiRDS ASP w Krakowie,  wraz z działającym przy niej Stowarzyszeniem na rzecz Ochrony Dziedzictwa Kulturowego KON-FEDERACJA, w ramach inauguracji polsko-włoskiej współpracy, zorganizowali w maju 2014 r. w Krakowie seminarium z udziałem prof. Piero Baglioniego.

 

Spotkanie rozpoczęło się od kameralnych warsztatów, podczas których zorganizowano pokaz usuwania pociemniałych powłok kilku rodzajów tworzyw sztucznych, zastosowanych podczas wcześniejszych konserwacji – bądź to do utrwalenia powierzchni warstwy malarskiej, bądź pozostałych po licowaniu, przeprowadzonym na potrzeby zabiegu transferu malowideł zgromadzonych w archiwum krakowskiego wydziału. Można było zaobserwować lub osobiście przetestować metodę aplikacji dwóch prezentowanych preparatów do czyszczenia (NANORESTORE Cleaning) – mikroemulsji, które, w zależności od rodzaju polimeru, który mają rozpuszczać, są mieszaninami różnych substancji chemicznych. Ze względu na swoją innowacyjną budowę środki te są przeznaczone do selektywnego rozpuszczania powłok akrylowych i winylowych, bez negatywnego wpływu na warstwę malarską. Mają też bardzo mały wpływ na środowisko, a co za tym idzie, również zdrowie konserwatora, i charakteryzują się zdecydowanie większą skutecznością od zwykłych rozpuszczalników organicznych. Powłoka polimerowa absorbuje mieszaninę rozpuszczalników, powodując rozpulchnienie i łatwiejsze oddzielanie od powierzchni warstwy malarskiej, przy jednoczesnym ograniczeniu wnikania rozpuszczalnika wraz z polimerem w głąb struktury malowidła. Dowodem na skuteczność metody są szerokie przykłady jej zastosowania – od najcenniejszych obiektów malarstwa włoskiego renesansu po liczne stanowiska archeologiczne w Meksyku.

 

Następnego dnia seminarium profesor Baglioni odwiedził dawny obóz koncentracyjny Auschwitz II – Birkenau, gdzie zaprezentował możliwości zastosowania opracowanych we Florencji nanomateriałów do konsolidacji i podklejania spudrowanych i łuszczących się warstw malarskich. Wizyta miała charakter konsultacji w ramach realizowanego tam przez krakowską ASP projektu, mającego na celu opracowanie optymalnych metod konserwacji zachowanych obozowych nawarstwień malarskich. W przypadku konsolidacji florenccy konserwatorzy najczęściej używają nanocząsteczkek Ca(OH)2 i Mg(OH)2 – dzięki niewielkim rozmiarom ich dyspersje są stabilne i lepiej penetrują, nie powodując zabieleń na powierzchni malowideł i skutecznie zastępując ich zdegradowane spoiwo.

 

Dopełnieniem praktycznej prezentacji prof. Piero Baglioniego był wieczorny wykład na Wydziale Konserwacji krakowskiej ASP, w którym gość przybliżył genezę prac nad zastosowaniem badań chemicznych do ratowania dzieł sztuki, podkreślając swoje powiązanie z dziełem profesorów Enzo Ferroniego i Dino Diniego – twórców metody nazwanej od ich nazwisk „Ferroni-Dini”, a w Polsce znanej bardziej jako „barowa”. Metoda ta została opracowana na potrzeby ratowania rozlicznych, a jednocześnie niezwykle cennych malowideł ściennych, które ucierpiały podczas wielkiej powodzi we Florencji w 1966 r. Polega ona na jednoczesnym odsalaniu i konsolidacji malowideł. Obecnie trwają próby, prowadzone przy udziale dr. Rodorico Giorgiego, współpracownika prof. Baglioniego, nad wykorzystaniem tej i podobnych metod do ratowania mocno zasolonych, ściennych dekoracji malarskich w pojezuickim kościele śś. Piotra i Pawła we Lwowie, w które to prace krakowska ASP, wraz ze Stowarzyszeniem KON-FEDERACJA są zaangażowane.

 

Podczas dwugodzinnego wykładu prof. Baglioni zapoznał słuchaczy także z kolejnymi, opartymi na nanotechnologii preparatami konserwatorskimi oraz opisał procesy chemiczne, decydujące o ich skuteczności. Poza mikroemulsjami i nanowapnem zaprezentowane zostały między innymi niezwykle spektakularne, innowacyjne żele i nanomagnetyczne gąbki, dzięki którym procesy czyszczenia i usuwania tworzyw sztucznych, werniksów bądź przemalowań z wyjątkowo wrażliwych powierzchni mogą być w pełni kontrolowane. Są to chemiczne żele, nawilżone wodnymi cząsteczkami roztworów micelarnych lub mikroemulsji. Jednocześnie w ich strukturę włączone są powlekane ferrytem nanocząsteczki, co pozwala na wykorzystanie magnesu zarówno do umieszczania żeli precyzyjnie na powierzchni, jak i ich usuwanie po czyszczeniu – mogą być cięte nożem do wymaganego kształtu albo przenoszone przy użyciu magnesu. Rozpuszczany i usuwany przy ich użyciu materiał jest przesuwany do wewnątrz porowatej struktury.

 

Wszystkich szerzej zainteresowanych opisywaną wyżej technologią zapraszamy na kolejny wykład prof. Piero Baglioniego, planowany wiosną 2015 roku w Krakowie, podczas Europejskiego Kongresu Informacji Renowacyjnej, jednocześnie polecając lekturę jego wydanej w ubiegłym roku książki pt. Nanoscience for the Conservation of Works of Art.

 

Dorota Białek-Kostecka,
Anna Forczek-Sajdak
Fotografie: prof. Edward Kosakowski, Renata Karska

 

Bieżące wydanie

Renowacje i Zabytki
ZAMEK W MALBORKU - 1/2024

W numerze:

ZAMEK W MALBORKU


Dzieje budowlane zamku

Droga do UNESCO

Muzeum od kuchni

 

Wyróżnienia i nagrody

Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski

Mecenas Kultury Miasta Krakowa

Nagroda "Złotego Pióra"

Złoty Krzyż Zasługi

Czytaj więcej