Pawilon Czterech Kopuł, najbardziej znany obiekt niemieckiego architekta wczesnego modernizmu, Hansa Poelziga, wpisany wraz z sąsiadującą Halą Stulecia na listę światowego dziedzictwa UNESCO, przez wiele lat zaniedbany, odzyskał należny mu blask oraz funkcję. W latach 2013–15 przeprowadzono rewaloryzację i przebudowę obiektu, których celem był powrót do funkcji wystawienniczej i stworzenie w nim oddziału wrocławskiego Muzeum Narodowego. Wśród wielu prac wykonanych w ramach tego remontu, znalazły się m.in. zadania związane z technologią naprawy i nadaniem kolorystyki ścianom elewacji oraz wnętrz. Pawilon jest przykładem obiektu, gdzie elewacja została potraktowana z poszanowaniem historii, a o wystroju wnętrz zdecydowały funkcje użytkowe.

Wystawa Stulecia
Historia powstania Pawilonu Czterech Kopuł, Hali Stulecia, pergoli i innych zabudowań wystawowych sięga przełomu lat 1910/1911. W mieście powstała potrzeba stworzenia terenów targowych i wystawienniczych, gdyż ich brak powodował marginalizację miasta na mapie  ówczesnych Niemiec. Istniała też potrzebauczczenia setnej rocznicy zwycięstwa koalicji antyfrancuskiej (złożonej z Prus, Austrii, Rosji i Szwecji) nad wojskami Napoleona w bitwie pod Lipskiem, zwanej też „bitwą narodów”, która miała miejsce w październiku  1813 roku. Była to największa bitwa w kampaniach Napoleona i jego najcięższa porażka, choć symboliczną była klęska pod Waterloo. Wrocław w szczególny sposób był predestynowany do obchodów tego jubileuszu, gdyż to właśnie we Wrocławiu, w marcu 1813 roku została wydana przez króla Prus, Fryderyka Wilhelma III, odezwa „Do mojego ludu” (An Mein Volk), która wzywała do powszechnego oporu przeciw Napoleonowi.

Na tak poważną wystawę przeznaczono tereny położone we wschodniej części Wrocławia, na prawym brzegu Starej Odry, pomiędzy parkiem Szczytnickim a ogrodem zoologicznym. Połączenie z centrum Wrocławia miał zagwarantować budowany wówczas wiszący Most Cesarski (Kaiserbrücke), nazwany później Mostem Wolności (Freiheitsbrücke), funkcjonujący obecnie jako most Grunwaldzki. Inwestycje te są dowodem intensywnego rozwoju miasta na początku XX wieku.

Historia pawilonu
Najważniejszą budowlą Terenów Wystawowych była (i nadal jest) Hala Stulecia autorstwa Maksa Berga, której budowa rozpoczęła się w 1911 roku. W fazie projektowej nazywana była halą wystawową (Ausstellungshalle) i w jej kuluarach planowana była Wystawa Historyczna. Później jednak zrodziła się idea uwolnienia hali od eksponatów wystawy i udostępnienia całości jej wnętrz na potrzeby imprez masowych. Tak powstał pomysł wybudowania całkowicie nowego, sąsiadującego z wejściem głównym do hali, obiektu wystawienniczego (budynku Wystawy Historycznej), a projekt powierzono Hansowi Poelzigowi.

Absolutnie dominująca bryła Hali Stulecia oraz tymczasowość niektórych obiektów Terenów Wystawowych stwarzały trudności w nadaniu spójnego charakteru całości zabudowy. Wykorzystanie przy budowie pawilonu betonu jako widocznego, niczym nie osłoniętego materiału konstrukcyjnego, było z jednej strony niewątpliwie nawiązaniem do konstrukcji Hali Stulecia. Z drugiej zaś strony zastosowana stylistyka antyku greckiego, odmienna od hali, była odwołaniem się do obecnego w architekturze sto lat wcześniej klasycyzmu. Paradoksalnie, wykorzystanie betonu – materiału nowoczesnego na początku XX wieku – umożliwiło zastosowanie form antycznych w nowej odsłonie.

Budowa Pawilonu rozpoczęła się w sierpniu 1912 roku, czyli w trakcie trwającej już od roku budowy Hali Stulecia. Z dzisiejszego punku widzenia interesujący jest fakt wyboru wykonawcy. Za sprawą rekomendacji Poelziga spośród złożonych ofert firm budowlanych wybrano ofertę wrocławskiej firmy Schlesische Beton Baugesellschaft, dla której w tym czasie Poelzig projektował biurowiec przy obecnej ulicy Ofiar Oświęcimskich. Czteromiesięczy termin wykonania stanu surowego pawilonu nawet z dzisiejszej perspektywy robi ogromne wrażenie. Do prac wykończeniowych przystąpiono w trudnych warunkach atmosferycznych, pod koniec 1912 roku, a już w połowie lutego kolejnego roku budynek był gotowy do użytku. Pierwotnie pawilon był budowlą wolno stojącą, ale pod koniec lat 30. XX wieku został on połączony z nowo wybudowanym budynkiem zarządu wrocławskich targów (późniejszym budynkiem Wytwórni Filmów Fabularnych).

Pawilon Czterech Kopuł zbudowany został jako jednokondygnacyjny, niepodpiwniczony budynek na planie prostokąta, prawie kwadratu i jest złożony z czterech skrzydeł rozmieszczonych wokół dziedzińca wewnętrznego. Główna konstrukcja nośna pawilonu jest żelbetowa, monolityczna, częściowo szkieletowa, a częściowo ścianowa. W blendach pomiędzy słupami ścian zewnętrznych wykonane zostały ściany warstwowe. Szkielet w murze zewnętrznym widoczny jest w formie nieotynkowanych, betonowych kolumn stylizowanych na doryckie, natomiast ściany pokryto tynkiem podobnym do betonu. Głównym elementem architektonicznym są cztery kopuły, rozmieszczone w części środkowej każdego ze skrzydeł: wschodnia i zachodnia na planie koła, a północna i południowa na planie elipsy. Szczególny, mocno eliptyczny kształt ma kopuła północna, poświęcona miastu Wrocław z roku 1813. Zwiedzający przechodzą więc na zmianę z wielkich sal do małych gabinetów, doznając wyjątkowych wrażeń, pogłębionych dodatkowo poprzez oświetlenie górne prawie wszystkich pomieszczeń. Tak nietypowy kształt budowli, projektowanej na potrzeby właściwie tylko jednej wystawy, z pewnością był w ogromnej mierze wizją Poelziga, który współuczestniczył również w aranżacji wnętrz i ekspozycji wystawy.

Po Wystawie Stulecia w pawilonie organizowane były inne wystawy historyczne oraz ekspozycje okolicznościowe. W 1948 roku był on jednym z miejsc, w których prezentowano Wystawę Ziem Odzyskanych, a w 1953 roku wnętrza pawilonu zostały przebudowane na potrzeby Wytwórni Filmów Fabularnych, która do 2008 roku wykorzystywała jego pomieszczenia jako filmowe atelier. Ponadto w budynku mieściły się biura, warsztaty, magazyny, stołówka i wiele innych pomieszczeń o różnych funkcjach.

Stan przed remontem
Przed rewaloryzacją i przebudową rozpoczętą w 2013 roku Pawilon Czterech Kopuł był bardzo zaniedbany i w bardzo złym stanie technicznym, dalekim od stanu, jakiego moglibyśmy oczekiwać od obiektu tej rangi. Występowało wiele uszkodzeń typowych dla konstrukcji żelbetowej o wieloletniej historii: ubytki otuliny betonowej, korozja zbrojenia, rysy i pęknięcia betonu oraz dodatkowo intensywne wysolenia, liczne zacieki wody opadowej widoczne na powierzchniach ścian, stropodachów i kopuł, intensywny rozwój grzybów pleśniowych wewnątrz pomieszczeń, korozja tynków elewacyjnych, bardzo duże zawilgocenie dolnych partii ścian, korozja elementów stalowych, nieszczelności w pokryciu dachowym (zarówno papy, jak i blach na kopułach) oraz rozwój mchów, porostów i roślinności (nawet krzewów i drzew).

Głównymi przyczynami bardzo dużego zawilgocenia były przede wszystkim nieszczelności pokrycia dachowego i obróbek blacharskich, zbyt mała ilość rynien i rur spustowych dodatkowo uszkodzonych, zarysowania i pęknięcia konstrukcji dachu powstałe wskutek odkształceń termicznych i braku dylatacji. Przyczyny o mniejszym znaczeniu to m.in. podciąganie kapilarne wody gruntowej, spowodowane brakiem poziomych i pionowych izolacji przeciwwilgociowych, woda rozbryzgowa oraz wykraplająca się wewnątrz pomieszczeń para wodna – w wyniku braku skutecznej wentylacji.

Niewykluczone, że na niektóre uszkodzenia miał wpływ bardzo krótki czas budowy w trudnych warunkach zimowych. Jednak podstawową przyczyną właściwie wszystkich wad obecnych w budynku były zaniedbania – brak bieżącej i odpowiedniej konserwacji obiektu. Niestety sprowadzenie na kilkadziesiąt lat funkcji tak okazałego budynku do zaplecza upadającej Wytwórni Filmów Fabularnych przyniosło fatalny skutek.

Rewaloryzacja i przebudowa
W tak złym stanie technicznym, w 2009 roku Pawilon Czterech Kopuł przekazano Muzeum Narodowemu we Wrocławiu, które ogłosiło przetarg na wykonanie dokumentacji projektowej rewaloryzacji i przebudowy obiektuz przeznaczeniem na ekspozycję sztuki współczesnej. Dla zwiększenia powierzchni wystawienniczej i magazynowej oraz dla stworzenia wielofunkcyjnej przestrzeni na wydarzenia artystyczne, w założeniach do projektu znalazło się m.in. zadaszenie dziedzińca. Przetarg na tę dokumentację wygrała warszawska firma BeMM Architekci.

W wyniku przetargu wyłoniono również generalnego wykonawcę zadania – firmę Budimex, która za wynagrodzeniem ponad 84 mln zł podjęła się wykonania tego zadania. Podwykonawcą prac konserwatorskich została doświadczona wrocławska firma Castellum Sp. z o.o. Całe zadanie wykonano w latach 2013–15, pod nadzorem Miejskiego Konserwatora Zabytków oraz powołanych ekspertów: Jerzego Ilkosza, Grzegorza Grajewskiego, Ryszarda Wójtowicza oraz Jerzego Piskozuba.

W ramach rewaloryzacji dokonano m.in. napraw historycznej konstrukcji żelbetowej, wzmocnienia konstrukcyjnego reprezentacyjnej kopuły północnej wraz z odtworzeniem jej wewnętrznej dekoracji, naprawy pokryć dachowych, ocieplenia ścian, wymiany stolarki okiennej oraz renowacji elewacji. W zakresie przebudowy usunięto nieujęte w planach, niepotrzebne fundamenty oraz wykonano zadaszenie dziedzińca, które pozwoliło zwiększyć powierzchnię użytkową o ponad 6 tys. m2. Pod dziedzińcem powstała kondygnacja podziemna przeznaczona na pomieszczenia techniczne, a budynek został wyposażony w nowoczesne instalacje oraz balustrady i podnośniki dla osób niepełnosprawnych.

Renowacja elewacji
Najważniejszym elementem elewacji pawilonu jest nieotynkowana konstrukcja żelbetowa. Pierwszym etapem jej renowacji była naprawa poprzez odkucie luźnych i zdegradowanych fragmentów otuliny betonowej, oczyszczenie powierzchni i zabezpieczenie antykorozyjne odsłoniętego zbrojenia, a następnie uzupełnienie ubytków zaprawami cementowo-polimerowymi. Firma Castellum wykonała szereg prób na budowie z użyciem bardzo wielu produktów o różnym uziarnieniu i kolorze, aby jak najlepiej dopasować wygląd uzupełnień do oryginalnego betonu. Dodatkowo wykonawca starał się nadać uzupełnianej powierzchni fakturę jak najbardziej zbliżoną do oryginalnej, z zachowaniem układu deskowań i antycznych form kolumn, szczególnie że pierwotny projekt rewaloryzacji nie zakładał pokrycia elewacji jakąkolwiek warstwą malarską.

Przeprowadzone w trakcie budowy dokładne badania stratygraficzne wykazały jednak obecność oryginalnych powłok malarskich w różnych odcieniach naturalnego ugru. Warstwy te, będące przez kilkadziesiąt lat pod wpływem zmiennych czynników atmosferycznych, uległy przemianom powodującym lokalne zmiany barwne. Na podstawie prób kolorystycznych, wykonanych przez zespół konserwatorów firmy Castellum pod kierownictwem Piotra Wanata, powołani eksperci zdecydowali o wyborze ostatecznego koloru i stopnia przejrzystości powłoki malarskiej. Podstawą tego wyboru były oczywiście wyniki badań stratygraficznych i „dopasowanie” koloru do obiektu, ale też harmonijne skomponowanie z otoczeniem, czyli z pomalowaną kilka lat wcześniej elewacją pobliskiej Hali Stulecia.

Zaakceptowano tę samą, sprawdzoną i docenioną przez konserwatorów technikę wykonania mineralnych powłok malarskich jak w przypadku renowacji elewacji Hali Stulecia. Różnica tkwi jedynie w kolorze: elewacji hali nadano wcześniej odcień delikatnie jaśniejszy, a konstrukcji betonowej pawilonu – delikatnie ciemniejszy. Jedynie otynkowane blendy pomiędzy kolumnami pomalowano w wyraźnie jaśniejszym kolorze. Sposób wykonania powłok malarskich polegał na jednokrotnym gruntowaniu środkiem KEIM Concretal-Fixativ oraz dwukrotnym malowaniu półprzejrzystą (laserunkową) farbą mineralną KEIM Concretal- -Lasur. Za takim rozwiązaniem przemawiały te same czynniki, które zdecydowały o jego wyborze przy renowacji hali:

1. Zabytkowy charakter budowli wykluczał całopowierzchniowe szpachlowanie i malowanie farbą akrylową. Zastosowanie takiego rozwiązania, typowego np. dla obiektów przemysłowych, spowodowałoby bezpowrotną utratę monumentalnego wyglądu. Jedynym więc argumentem ewentualnie uzasadniającym zastosowanie powłok akrylowych mogłoby być zabezpieczenie przed karbonatyzacją. Jednak w przypadku betonu o 100-letniej historii nie ma to praktycznie żadnego znaczenia, gdyż dalszy postęp karbonatyzacji jest już znikomy.

2. Bardzo drobne pigmenty i wypełniacze farby laserunkowej pozwalają na zachowanie oryginalnej struktury i faktury powierzchni betonowej oraz naniesionych w blendach tynków. Uzyskany efekt w pełni uwidocznił, a nawet podkreślił, fakturę i rysunek tych powierzchni.

3. Wykorzystanie cienkowarstwowych powłok laserunkowych dodaje „wibracji” kolorystycznych i sprawia, że powierzchnia uzyskuje dodatkową głębię (nie jest „płaska”). Taka „wibrująca”, a przy tym matowa, mineralna optyka powłoki malarskiej zachowuje monumentalny wygląd i ożywia ducha stuletniej budowli.

4. Bardzo niski opór dyfuzyjny (a ściślej – bardzo mała dyfuzyjnie równoważna grubość warstwy powietrza) Sd = 0,02 m gwarantuje wysoką paroprzepuszczalność powłoki i umożliwia oddawanie pary wodnej w ilości ponad 1000 g/m2 w ciągu doby.

5. Wykorzystanie mineralnego spoiwa zolowo- krzemianowego (gwarantującego trwałe powiązanie z podłożem) oraz zastosowanie mineralnych, odpornych na działanie światła wypełniaczy i pigmentówto argumenty przemawiające za trwałością przyjętego rozwiązania.

6. Zastosowana powłoka spełnia przede wszystkim funkcję dekoracji i konserwacji. Warto jednak dodać, że spoiwo zolowo-krzemianowe wzmacnia też powierzchnię betonu, a dodatki hydrofobowe zawarte w farbie ograniczają w pewnym stopniu penetrację wody. Powłoka zatem pełni też funkcję ochronną.

7. Mineralne spoiwo zolowo-krzemianowe oraz nieorganiczne pigmenty i wypełniacze gwarantują dużą zgodność z oryginalnymi powłokami malarskimi. Warto pamiętać, że na początku XX wieku nie było jeszcze farb dyspersyjnych. Na elewacjach powszechnie stosowane były farby mineralne: wapienne i krzemianowe. Wykonane kilka lat wcześniej bardzo szczegółowe badania stratygraficzne Hali Stulecia potwierdziły występowanie właśnie tych dwóch spoiw. Dodatkowo przechowywany w archiwach Deutsches Museum w Monachium, a opublikowany w 2016 roku na łamach kwartalnika Quart, odczyt Maksa Berga, w którym autor jako najlepsze spośród dostępnych ówcześnie farb elewacyjnych wymienia właśnie produkty Keim, jest dowodem, że farby te cieszyły się uznaniem wybitnych architektów tego okresu. Odnaleziona w Archiwum Państwowym we Wrocławiu oryginalna oferta z 1913 roku na dostawę farb Keim do malowania Hali Stulecia potwierdza tę tezę.

Wystrój wnętrza
Zupełnie inaczej przebiegał proces rewaloryzacji wystroju wnętrz Pawilonu Czterech Kopuł. Z jednej strony, wyburzenie ścian działowych i stropów wprowadzonych w okresie powojennym, a także odtworzenie doświetlenia wnętrz świetlikami dachowymi oraz usunięcie wtórnie wybitych otworów okiennych od strony dziedzińca, przywróciło historyczny rozkład pomieszczeń, dostosowany pierwotnie do celów wystawienniczych. Z drugiej zaś strony, wykończenie praktycznie całego wnętrza w kolorze bieli, sprawia wrażenie, jakby był to obiekt nowy, bez historii. Jedynym nawiązaniem do historycznego opracowania powierzchni wnętrza obiektu jest rekonstrukcja monumentalnej dekoracji w kopule północnej – pawilonu miasta Wrocław.

Zachowana dokumentacja jednoznacznie wskazywała, że wnętrza pawilonu były dekorowane. Jak podaje w swej pracy J. Ilkosz, „w trzech strefach wyższych sale kopułowe były dekorowane malowanymi motywami geometrycznymi w formie kasetonów, oddzielonych antykizującymi fryzami lub sentencjami nawiązującymi do treści wystawy. Kolorystykę pomieszczeń podporządkowano zasadzie graficznego skontrastowania jasnych i ciemnych kolorów, głównie bieli i czerni”. Wykonane przez R. Wójtowicza badania stratygraficzne potwierdziły oczywiście bogatą dekorację wnętrz. A jednak inwestor zdecydował o pomalowaniu wszystkich pomieszczeń (z wyjątkiem kopuły północnej, gdzie odtworzono dekoracje) na kolor biały. O wyborze takiego rozwiązania zdecydowały walory użytkowe – ekspozycja sztuki współczesnej. Jedynie technika malowania w pewnym stopniu nawiązuje do przeszłości. Wykorzystano bowiem mineralną farbę KEIM Innotop. Delikatnie „złamana” (szarawa) biel oraz głęboki mat powłoki malarskiej zbliżają ją w wyglądzie do farb mineralnych dostępnych 100 lat temu. Mineralnie matowy charakter farby ogranicza powstawanie refleksów świetlnych i tym samym przyczynia się do lepszej ekspozycji dzieł.

Podsumowanie
Przeprowadzona rewaloryzacja i przebudowa Pawilonu Czterech Kopuł przywróciły temu okazałemu obiektowi Hansa Poelziga należny mu blask. Dzięki zaangażowaniu ekspertów, doświadczeniu wykonawcy i wykorzystaniu sprawdzonej technologii renowacja elewacji odbyła się z poszanowaniem aspektów historycznych i kompozycyjnych – w odniesieniu do pobliskiej Hali Stulecia. Choć niektóre działania modernizacyjne wykonane we wnętrzu mogą budzić dyskusje, to bardzo cieszy fakt przywrócenia, zgodnie z zamysłem architekta, funkcji wystawienniczej obiektu.

Wojciech Laska
KEIM Farby Mineralne Sp. z o.o.
Fotografie: W. Laska, R. Wójtowicz

Bibliografia
Adamowski J., Matkowski Z., Analiza wybranych uszkodzeń Pawilonu Czterech Kopuł Hansa Poelziga we Wrocławiu. Wiadomości Konserwatorskie 26/2009.
Adamowski J., Matkowski Z., Problemy cieplno-wilgotnościowe w obiektach zabytkowych na przykładzie Pawilonu Czterech Kopuł Hansa Poelziga we Wrocławiu, „Renowacje i Zabytki”, 1/2010.
Berg M., Odczyt, „Quart”, 2/2016.
Ilkosz J., Hala Stulecia i Tereny Wystawowe we Wrocławiu – dzieło Maksa Berga, Muzeum Architektury we Wrocławiu, 2005.
Laska W., Renowacja elewacji Hali Stulecia we Wrocławiu – przykład scalenia kolorystycznego powierzchni betonowych, „Renowacje i Zabytki”, 1/2010.
Laska W., Beton – surowość, szczerość, piękno. Renowacja powierzchni betonowych elewacji i wnętrz Hali Stulecia we Wrocławiu, „Świat Architektury”, 10/2011.
Stobiecka B., Pawilon Czterech Kopuł we Wrocławiu, „Świat Architektury”, 09/2015.
Wojciechowski Ł., Modernizacja Pawilonu Czterech Kopuł we Wrocławiu. „Architektura Murator Plus”, 29.04.2016.
Wójtowicz R., Rozpoznanie konserwatorskie oraz określenie pierwotnej kolorystyki elementów architektury Pawilonu Czterech Kopuł we Wrocławiu, arch. Hans Poelzig, Dokumentacja konserwatorska, Wrocław 2008.
Wikipedia.pl, Wikipedia.de, mnwr.art.pl

PN-EN ISO 7783-2 Farby i lakiery. Wyroby lakierowe i systemy powłokowe na zewnątrz na mury i beton. Część 2: Oznaczanie i klasyfikacja współczynnika przenikania pary wodnej, lipiec 2001.
PN-EN 1062-1 Farby i lakiery. Wyroby i systemy powłokowe stosowane na zewnątrz na mury i beton. Część 1: Klasyfikacja, listopad 2005.

Hans Poelzig (1869–1936) – czołowy architekt niemieckiego wczesnego modernizmu. Urodził się w Berlinie, gdzie studiował w Wyższej Szkole Technicznej i spędził wiele lat swojego życia zawodowego. Jego kariera rozpoczęła się wraz z powołaniem w 1900 roku na stanowisko wykładowcy Państwowej Akademii Sztuki i Rzemiosła Artystycznego we Wrocławiu, której od roku 1903 był dyrektorem. W 1916 roku został miejskim radcą budowlanym Drezna, rok później wykładowcą Pruskiej Akademii Sztuki w Berlinie, a w 1924 roku jako wykładowca wrócił do swojej macierzystej uczelni. Był członkiem Werkbundu i przez trzy lata jego przewodniczącym. W styczniu 1933 roku został rektorem zjednoczonych uczelni artystycznych, ale po zaledwie trzech miesiącach został usunięty z tego stanowiska przez nazistów. Zmarł w Berlinie.

Najbardziej znane projekty Poelziga, jak Pawilon Czterech Kopuł, Haus des Rundfunks w Berlinie czy dawna siedziba IG Farben we Frankfurcie nad Menem, wyróżniają się wyraźnym, rytmicznym podziałem wpisanym w zaokrąglone bryły. Poelzig był też autorem wielu projektów na ziemiach dziś należących do Polski, m.in. konserwacji i rozbudowy ratusza w Lwówku Śląskim, remontu i rozbudowy kościoła zamkowego pw. św. Jana Apostoła (obecnie Bazyliki Mniejszej) w Oleśnicy, kościoła ewangelickiego (obecnie cerkwi) w Malczycach, szybu i zabudowań kopalni w Radlinie, wieży wodnej z halą targową w Poznaniu, fabryki Moritz Milch & Co w Luboniu (dawne Z.Ch. Luboń SA) czy budynku handlowo-biurowego przy obecnej ul. Ofiar Oświęcimskich we Wrocławiu.